Art
Mədəniyyətin “kiç”ilməsi və ya haradan-hara
Müstəqillik təkcə siyasi azadlıq deyil, həm də mədəni
istiqlal kimi dəyərləndirilməlidir. 1920-91-ci illərdə Sovet
mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi inkişaf edən milli
mədəniyyətimiz, özünün müstəqil inkişaf yolunu seçdi və dünya
mədəni irsi ilə inteqrasiya prosesi başladı. Burada bir iqtisadi
formasiyadan digərinə keçid, bazar münasibətlərinin bərqərar olması
da nəzərə alınmalıdır. Bazar münasibətləri mədəni həyata təsir
etməyə bilməzdi. Çağdaş Azərbaycan mədəniyyəti sürətlə dünyanın
mədəni mühitinə uyğunlaşma və bazar münasibətlərinə uyuşma
prosesini yaşamağa başladı. Elitar və kütləvi mədəniyyət formaları
indi tamam yeni, Qərbi Avropa və Amerika standartları ilə təcəssüm
olunmağa başladı. 70 il ərzində dünya mədəni prosesindən ayrıca
fəaliyyətdə olan milli mədəni mühit, tez bir zamanda uyğunlaşma
yaşayır və dünyanın indiki mərhələyə qədərki yolunu qət eləmir. Bu
səbəbdən bəzi hallarda müasirləşmə meylləri kor-koranə, xaotik və
diletantcasına aparıldığından mədəni prosesdə yalnışlıqlar baş
qaldırır.
Elmi-texniki tərəqqi və kütləvi informasiya vasitələrinin yaranması
kütləvi mədəniyyət anlayışına tamam yeni çalar verdi. Kanadalı
sosioloq M.Maklüen özünün "Qutenberqin qalaktikası", "Rabitə
vasitəlrinin anlanması", "Mədəniyyət bizim işimizdir" əsərlərində
gəldiyi qənaət deyilən fikrin təsdiqidir. Sosioloqun fikrincə,
kütləvi kommunikasiya vasitələri yeni tip mədəniyyət yaradır, XV
əsrdə İ.Qutenberqin yaratdığı çap dəzgahının kəşfi ilə "sənaye və
mətbəə adamı" tərbiyə olundu. Çağdaş kütləvi informasiya
vasitələrinin "qlobal kənd" yaratdığı qənaətinə gələn M.Maklüen bu
vasitələrin "yeni sürü adamı"nı tərbiyə etdiyini və onun mifini
elektron informasiya vasitələri yaratdığını söyləyir. Bu baxımdan
bədii yaradıcılığın başlıca funksiyasının eskeypist, yəni
reallıqdan uzaqlaşdırma olduğunu düşünür. Reallıq dedikdə həyat
həqiqəti, yəni gerçəklik və çağdaş insanı əhatə edən sosial,
ekoloji, mənəvi problemlər nəzərdə tutulur. Kütləvi mədəniyyət və
onun yayıcıları bilavasitə insanı bu acı gerçəklikdən ayırmağa, onu
əyləndirməyə, "mif"-qəhrəmanlara inanmağa sövq edir. Burada asudə
vaxtın səmərəli keçirilməsi ilə yanaşı, həm də yorğun halda işdən
və qayğılardan qayıtmış adamı sabaha yeni enerji ilə, inamla
yükləmək vəzifəsi də önə durur.
Deyilən fikrin izahını Azərbaycan gerçəkliyində axtaraq.
Müstəqillik dönəmində Ermənistanın təcavüzkar müharibəsi,
torpaqların işğal olunması, bir milyon qaçqın, ağır sosial durum
orta statistik azərbaycanlını narahat edən problemdir. Lakin onu
daha çox narahat edən özünün, fərdi problemləri: işsizlik, çörək
qazanmaq, ailəni dolandırmaq və s.dir. Əgər müharibənin ilk
dönəmində bir rayonun işğalı insanlar arasında narazılıq
yaradırdısa, sosial vəziyyətin ağırlaşması onları dərindən narahat
edirdisə, hazırda onda sanki bir unutqanlıq əhvalı duyulur. Çünki,
başı gündəlik və vacib olan qayğılara qarışan adamın fövqəl
hisslər, yurd sevgisi kimi anlamlarını bir az arxa plana atır və o
evinə döndükdə gündəlik qayğılardan azad olmaq, informasiya almaq
ücün ölkə telekanallarını izləyir. Teleməkanında şou əhvalı,
mahnılar, şənliklər, seriallar, kinofilmlər onu düşünməyə
qoymayaraq öz istədiyi tərzdə tərbiyə edir. Yeni insan tipini
M.Maklüen təsadüfi olaraq sürü adamı adlandırmır. Axı "sürü adamı"
üçün Vətən anlayışı yaşadığı mağaradaca bitir. Onun qayğısı
gündəlik azuqə tapmaq və isti mağarasını itirməmək idi.
Hazırda postmodernist adlandırdığımız insan eyni əhvalla köklənib.
Bəzi dünya kulturoloqları bu hadisəni bəşəriyyətin uğuru
adlandırırlar. Onların fikrincə yalnız bu cür, terrordan,
müharibələrdən, sərhədlərdən xilas olmaq olar və «kosmopolit insan»
konsepsiyasının aradan qalxmasından sonra öz kökəninə və adətlərinə
sadiq "sürü insan" anlayışı, bəşəriyyətin «qızıl dönəmini» doğura
bilər. Bu fikir nə qədər də qeyri-real görünsə də, praktikada
insanların, kütləvi mədəniyyətin təsirinə düşdükdən sonra siyasi
fəallıqları azalması göz öndədir. Bunu sosioloji araşdırmalar da
sübut edir.
Kütləvi istehsal və sənayeləşmə kommersiya marağını gündəmə
çıxartığından, özü özlüyündə yeni mədəniyyət standartlarını ortaya
qoymuş oldu. Kütləvi mədəniyyətin kommersiyaya uyğunlaşması onun
inkişafını tam qanunauyğun etdi. Nobel mükafatı laureatı
İ.Brodskinin məsələyə münasibəti dediyimiz fikrin təsdiqidir "Bizim
dövrümüzdə bütün yeni,sosial-siyasi quruluşlar adamları fərdi
ruhdan uzaqlaşdıraraq kütlə sürüsünə yaxınlaşdırır" (İ.Brodski. O
tiranii. J. "İskusstvo kino" 1990, №7). Fərdi adamlar bu
mədəniyyətin təsiri ilə "sürüləşir" və bu zaman onların maraq
dairəsi kütlənin maraqları ilə uzlaşır, ev, ailə, iş yeri məkanında
qapanır. Ondan artığını düşünmək meyli belə olmur. Bu halda bütün
siyasi məsuliyyət bilavasitə dövlətin və konkret mənada hökümətin
üzərinə atılır. Proqramsız kütləvi mədəniyyət, yalnız kütləni
əyləndirdiyindən, oxşadığından, ondan hansısa təbliğatı gözləmək
doğru olmaz.
Bütün ictimai münasibətlərin kommersiyalaşması kütləvi mədəniyyətin
tamam yeni məziyyətləri biçimləşdirdi. Artıq XX əsrdə mövcud olan
kütləvi mədəniyyət heç bir tərzdə öncəki yüzilliklərdəkinə
oxşamırdı və oxşaya da bilməzdi. Çünki, burjua cəmiyyətində "sosial
münasibətlərin çoxçeşidliliyi "əmtəə" anlayışı ilə təyin olunur".
K.Marksın «Kapital»da dediyi bu fikir artıq XX əsrin gerçəkliyi
oldu. Hər bir meyar "əmtəə" ilə müəyyənləşir, onun diktəsi ilə
təyin olunur. Yaradıcı fəaliyyətdə əmtəəni görmək istəyi öncəki
əsrlərdə qazanc mənbəyi kimi təzahür olunurdusa, yeni dönəmdə bu
kommersiya vasitəsinə çevrildi. Kütləvi kommunikasiya vasitələrinin
güclü inkişafı və bu maraqların birləşməsi nəticə etibarı ilə
kütləvi mədəniyyətin yeni məxəzlərini ortaya qoydu. Öncədən
qoyulmuş kommersiya prinsipi və konveyer istehsalı mədəniyyətə
şamil olundu. Bu isə onu heç bir tərzdə digər istehsal sahələrindən
seçilməyə imkan vermədi. Getdikcə bu sahənin inkişafı mədəniyyətin
şou-biznes anlayışı ilə əvəzlənməsinə səbəb oldu. Bu cür inkişaf
onun ətrafında ciddi maliyyənin dolanmasını zəruri etdi. Artıq XX
əsrin əvvəllərindən başlayaraq şou-biznes qurumları banklarla,
digər maliyyə qurumları ilə bağlılıqları yarandı ki, hazırda
onların kapitalı milyardlarla ölçülür. Məhz bu maliyyə qurumlarının
ilkin kapital qoyuluşu ilə kütləvi mədəniyyət nümunələri yaranıb
bazara çıxarılır. Onların maliyyəsi ilə Hollivudda filmlər,
seriallar yaranır, musiqi ulduzları yetişdirilir, moda biznesi
dünya bazarına çıxır və s. Bu yaranan mədəniyyət bilavasitə kütləvi
tamaşaçı üçün nəzərdə tutulub. Çünki bu mədəniyyəti qəbul edən
auditoriya böyük zallar, milyonlarla ekran seyrçiləridir. XX əsrdən
başlayraq kino filmlərində, teatr tamaşalarında bir
kateqoriya-"kassa üçün" kateqoriya formalaşıb. Artıq yaranan ekran
və səhnə nümunələri kassaya gətirəcək gəlirlə ölçülür. Kapital
qoyuluşu da kassadan mümkün qədər çox pul yığmaq məqsədi güdür ki,
bu da bazar münasibətinin normal qanunauyğunluğudur. Bu gün
televiziya verilişlərinin lazımlılığı onda yerləşdirilən
reklamların sayı ilə müəyyənləşir.
Yeri gəlmişkən bir çox hallarda kassaya hesablanmış bu cür şouları
«ucuz şou» adlandırırlar. Əslində isə bu gün teleməkanları bürüyən
şoular kifayət qədər baha başa gəlir. Burada baha sözü həm maddi
mənada, həm də yaradıcı mənada işlənir. Şounu yaradan kütləvi sayda
işçi ordusu, onun estetik tərəflərini təmin edən dizaynı və s. kimi
xərclərlə yanaşı, günün nəbzini tutan «bəsit düşünməyi bacaran»,
dinamika quran, işıqlarla oynayan, musiqi təəssüratı yaradan və
daha bir neçə mühüm sənətlə məşğul olan peşəkar adamların
yaradıcılığı da məsrəflənir. Çünki, konkret halda aidiovizual
məhsullar misalında baxıldıqda onun texnika və texnologiyalar
baxımından müasir olması, günün tempinə uyğunlaşması nəzərə çarpır.
Ən başlıcası bu şouların yenilikçilyi, ideya-məzmunun effektiv
bədii estetik inikası olmadıqda onun bazara çıxması qeyri-real
olardı.
Kütləvi mədəniyyətin sosioloji tərəfdən cəmiyyətin biçimlənməsində
başlıca rolu oynaması artıq danlmaz gerçəklikdir. Xalqın və
millətin biçimlənməsində kütləvi mədəniyyətin yerini izah
danılmazdır. Kütləvi mədəniyyət həmçinin "sürü insan" tipinin də
yaradıcısısıdır və bu fikrin davamı kimi cəmiyyətdə oynadığı digər
başlıca rolunu qeyd etmək istərdik. Artıq bir çox sosioloqlar və
kulturoloqlar kütləvi mədəniyyətin yeni ictimai təbəqəni
biçimləşdirdiyini söyləyirlər. "Orta təbəqə" adlanan bu təbəqə,
hazırda dünyada sənayeləşmiş həyatın əsas dayağını təşkil edir.
Fransız filosofu və sosioloqu E.Morenin "Zamanın ruhu" kitabında bu
təbəqənin formalaşması və mədəniyyət sahəsində tutduğu yer geniş
izahını tapıb. Bu termin, Qərb fəlsəfəsində və sosiologiyasında
mühüm yer tutur. Məhz kütləvi mədəniyyəti də bu qədər populyar edən
elə bu təbəqə oldu. Əgər praktikada baxsaq, həqiqətən kütləvi
mədəniyyətin istehlakçısı olan adamların maddi durumu kimi maraqlar
da dərhal üzə çıxar. "Orta təbəqə" anlayışının cəmiyyətdə çoxluğu,
xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin 90%-ni təşkil edir.
İqtisadi baxımdan nə varlı, nə də yoxsul olan bu təbəqə gündəlik
normal yaşayışını təmin edəcək qədər qazanır. Mənəvi cəhətdən orta
təbəqədə olanlar ali təhsilli və ya peşəkar sənətkarlar olur ki,
onlar da dediyimiz qayğılarla əhatə olunurlar. Bu təbəqəyə aid
olanlar tez bir zamanda tamaşaçıya çevrilə bilirlər. Seriallara,
məzmun-ideya yükü daşımayan filmlərə, şou proqramları seyr edən,
büdcələrinə uyğun rəsm əsərlərini alan insanlar "orta təbəqənin"
nümayəndələridir. Kütləvi mədəniyyətin doğurduğu bu kütlə onun
diktəsi və yaşam tərzi ilə yaşasa da, mədəniyyət məhz ondan
istifadə edənlərin zövqünə uyğunlaşır və qoyduğu tələblərlə mövcud
olur. Burada bir məntiq və zəncirvari bağlılıq yaranır. Bu bağlılıq
çağdaş cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsidir. Bütün yeniliklər,
zövqlər, maraqlar bu bağlılığın içində yaranır, populyarlaşır və
köhnəlir. Hər şey kütləvi xarakter aldığından, tez də sıradan
çıxır. Bazara yiyələnmək və daha çox tamaşaçı-istehlakçı yığmaq
naminə rəqabət yaranır ki, bu da kütləvi mədəniyyətin inkişafını,
texniki-yaradıcı yüksəlişini, yenilikçilik meyllərini
stimullaşdırır. XX əsrin əvvəlində olan novatorluqla bu prosesin
arasında başlıca fərq bazara yiyələnmək və çoxlu alıcı tapmaq, pul
qazanmaqdır.
Azərbaycan bazar iqtisadiyyatı kursu seçdiyindən, burada da "orta
təbəqənin" formalaşması prosesi izlənir. Artıq təqribən eyni
dərəcədə qazanan insanların maraqları da eyniləşir. Onlar tele,
radio, qəzet reklamında təbliğ olunan büdcələrinə uyğun malların
istehlakçısı, televizorda əyləncəli proqramların, serialların
seyrçisi, kütəlvi mədəniyyətin diktə etdiyi yaşam tərzinin, zövqün
daşıyıcılarıdı. Bir çox hallarda keçmiş sovet tərbiyəsini
gördüyündən bu insanlar kütləvi mədəniyyəti öz səviyyələrinə uyğun
olmadığını düşünürlər. O zaman, kütləvi mədəniyyət yaradıcıları öz
işlərini "elitar" adı ilə pərdələyirlər. Bu isə "elitar" sözünün
dəyərini azaltmaqla bərabər, ona qarşı inamsızlıq yaradır və onu
kütləviləşdirir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan mədəni
həyatında kütləvi mədəniyyət formasını yad və səviyyəsiz ünsür
sayma meylləri var və bu meyllərin qarşısını almaq üçün ona yalnış
ad verirlər...
Ardı var...
Elçin Əlibəyli
-
Magazin100:30
“Sonradan soyunanda göz öyrəşmir” - FOTO
-
Qoroskop00:15
Günün ULDUZ FALI: çox ciddi münaqişə baş verə bilər
-
Sosial28 Mart 22:50
Əhaliyə ŞAD XƏBƏR: pensiya və müavinətlər artırıla bilər - VİDEO
-
İdman28 Mart 22:24
UEFA-dan Avro-2024-lə bağlı YENİLİK - Yekun qərar bu tarixdə veriləcək
-
Magazin228 Mart 22:00
Sevgilisi məşhur aktrisanı döydü: "Aylarla..."
-
Sosial28 Mart 21:36
Daxili İşlər Nazirliyi əhaliyə ÇAĞIRIŞ ETDİ
-
İnanc28 Mart 21:24
Ramazanın 19-cu gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
-
Sosial28 Mart 20:24
Şahmar Hüseynova yeni VƏZİFƏ VERİLDİ - FOTO