Mədəniyyətin “kiç”ilməsi və ya haradan-hara
Bizi izləyin

Art

Mədəniyyətin “kiç”ilməsi və ya haradan-hara

Müstəqillik təkcə siyasi azadlıq deyil, həm də mədəni istiqlal kimi dəyərləndirilməlidir. 1920-91-ci illərdə Sovet mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi inkişaf edən milli mədəniyyətimiz, özünün müstəqil inkişaf yolunu seçdi və dünya mədəni irsi ilə inteqrasiya prosesi başladı. Burada bir iqtisadi formasiyadan digərinə keçid, bazar münasibətlərinin bərqərar olması da nəzərə alınmalıdır. Bazar münasibətləri mədəni həyata təsir etməyə bilməzdi. Çağdaş Azərbaycan mədəniyyəti sürətlə dünyanın mədəni mühitinə uyğunlaşma və bazar münasibətlərinə uyuşma prosesini yaşamağa başladı. Elitar və kütləvi mədəniyyət formaları indi tamam yeni, Qərbi Avropa və Amerika standartları ilə təcəssüm olunmağa başladı. 70 il ərzində dünya mədəni prosesindən ayrıca fəaliyyətdə olan milli mədəni mühit, tez bir zamanda uyğunlaşma yaşayır və dünyanın indiki mərhələyə qədərki yolunu qət eləmir. Bu səbəbdən bəzi hallarda müasirləşmə meylləri kor-koranə, xaotik və diletantcasına aparıldığından mədəni prosesdə yalnışlıqlar baş qaldırır.

Elmi-texniki tərəqqi və kütləvi informasiya vasitələrinin yaranması kütləvi mədəniyyət anlayışına tamam yeni çalar verdi. Kanadalı sosioloq M.Maklüen özünün "Qutenberqin qalaktikası", "Rabitə vasitəlrinin anlanması", "Mədəniyyət bizim işimizdir" əsərlərində gəldiyi qənaət deyilən fikrin təsdiqidir. Sosioloqun fikrincə, kütləvi kommunikasiya vasitələri yeni tip mədəniyyət yaradır, XV əsrdə İ.Qutenberqin yaratdığı çap dəzgahının kəşfi ilə "sənaye və mətbəə adamı" tərbiyə olundu. Çağdaş kütləvi informasiya vasitələrinin "qlobal kənd" yaratdığı qənaətinə gələn M.Maklüen bu vasitələrin "yeni sürü adamı"nı tərbiyə etdiyini və onun mifini elektron informasiya vasitələri yaratdığını söyləyir. Bu baxımdan bədii yaradıcılığın başlıca funksiyasının eskeypist, yəni reallıqdan uzaqlaşdırma olduğunu düşünür. Reallıq dedikdə həyat həqiqəti, yəni gerçəklik və çağdaş insanı əhatə edən sosial, ekoloji, mənəvi problemlər nəzərdə tutulur. Kütləvi mədəniyyət və onun yayıcıları bilavasitə insanı bu acı gerçəklikdən ayırmağa, onu əyləndirməyə, "mif"-qəhrəmanlara inanmağa sövq edir. Burada asudə vaxtın səmərəli keçirilməsi ilə yanaşı, həm də yorğun halda işdən və qayğılardan qayıtmış adamı sabaha yeni enerji ilə, inamla yükləmək vəzifəsi də önə durur.

Deyilən fikrin izahını Azərbaycan gerçəkliyində axtaraq.

Müstəqillik dönəmində Ermənistanın təcavüzkar müharibəsi, torpaqların işğal olunması, bir milyon qaçqın, ağır sosial durum orta statistik azərbaycanlını narahat edən problemdir. Lakin onu daha çox narahat edən özünün, fərdi problemləri: işsizlik, çörək qazanmaq, ailəni dolandırmaq və s.dir. Əgər müharibənin ilk dönəmində bir rayonun işğalı insanlar arasında narazılıq yaradırdısa, sosial vəziyyətin ağırlaşması onları dərindən narahat edirdisə, hazırda onda sanki bir unutqanlıq əhvalı duyulur. Çünki, başı gündəlik və vacib olan qayğılara qarışan adamın fövqəl hisslər, yurd sevgisi kimi anlamlarını bir az arxa plana atır və o evinə döndükdə gündəlik qayğılardan azad olmaq, informasiya almaq ücün ölkə telekanallarını izləyir. Teleməkanında şou əhvalı, mahnılar, şənliklər, seriallar, kinofilmlər onu düşünməyə qoymayaraq öz istədiyi tərzdə tərbiyə edir. Yeni insan tipini M.Maklüen təsadüfi olaraq sürü adamı adlandırmır. Axı "sürü adamı" üçün Vətən anlayışı yaşadığı mağaradaca bitir. Onun qayğısı gündəlik azuqə tapmaq və isti mağarasını itirməmək idi.

Hazırda postmodernist adlandırdığımız insan eyni əhvalla köklənib. Bəzi dünya kulturoloqları bu hadisəni bəşəriyyətin uğuru adlandırırlar. Onların fikrincə yalnız bu cür, terrordan, müharibələrdən, sərhədlərdən xilas olmaq olar və «kosmopolit insan» konsepsiyasının aradan qalxmasından sonra öz kökəninə və adətlərinə sadiq "sürü insan" anlayışı, bəşəriyyətin «qızıl dönəmini» doğura bilər. Bu fikir nə qədər də qeyri-real görünsə də, praktikada insanların, kütləvi mədəniyyətin təsirinə düşdükdən sonra siyasi fəallıqları azalması göz öndədir. Bunu sosioloji araşdırmalar da sübut edir.

Kütləvi istehsal və sənayeləşmə kommersiya marağını gündəmə çıxartığından, özü özlüyündə yeni mədəniyyət standartlarını ortaya qoymuş oldu. Kütləvi mədəniyyətin kommersiyaya uyğunlaşması onun inkişafını tam qanunauyğun etdi. Nobel mükafatı laureatı İ.Brodskinin məsələyə münasibəti dediyimiz fikrin təsdiqidir "Bizim dövrümüzdə bütün yeni,sosial-siyasi quruluşlar adamları fərdi ruhdan uzaqlaşdıraraq kütlə sürüsünə yaxınlaşdırır" (İ.Brodski. O tiranii. J. "İskusstvo kino" 1990, №7). Fərdi adamlar bu mədəniyyətin təsiri ilə "sürüləşir" və bu zaman onların maraq dairəsi kütlənin maraqları ilə uzlaşır, ev, ailə, iş yeri məkanında qapanır. Ondan artığını düşünmək meyli belə olmur. Bu halda bütün siyasi məsuliyyət bilavasitə dövlətin və konkret mənada hökümətin üzərinə atılır. Proqramsız kütləvi mədəniyyət, yalnız kütləni əyləndirdiyindən, oxşadığından, ondan hansısa təbliğatı gözləmək doğru olmaz.

Bütün ictimai münasibətlərin kommersiyalaşması kütləvi mədəniyyətin tamam yeni məziyyətləri biçimləşdirdi. Artıq XX əsrdə mövcud olan kütləvi mədəniyyət heç bir tərzdə öncəki yüzilliklərdəkinə oxşamırdı və oxşaya da bilməzdi. Çünki, burjua cəmiyyətində "sosial münasibətlərin çoxçeşidliliyi "əmtəə" anlayışı ilə təyin olunur". K.Marksın «Kapital»da dediyi bu fikir artıq XX əsrin gerçəkliyi oldu. Hər bir meyar "əmtəə" ilə müəyyənləşir, onun diktəsi ilə təyin olunur. Yaradıcı fəaliyyətdə əmtəəni görmək istəyi öncəki əsrlərdə qazanc mənbəyi kimi təzahür olunurdusa, yeni dönəmdə bu kommersiya vasitəsinə çevrildi. Kütləvi kommunikasiya vasitələrinin güclü inkişafı və bu maraqların birləşməsi nəticə etibarı ilə kütləvi mədəniyyətin yeni məxəzlərini ortaya qoydu. Öncədən qoyulmuş kommersiya prinsipi və konveyer istehsalı mədəniyyətə şamil olundu. Bu isə onu heç bir tərzdə digər istehsal sahələrindən seçilməyə imkan vermədi. Getdikcə bu sahənin inkişafı mədəniyyətin şou-biznes anlayışı ilə əvəzlənməsinə səbəb oldu. Bu cür inkişaf onun ətrafında ciddi maliyyənin dolanmasını zəruri etdi. Artıq XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq şou-biznes qurumları banklarla, digər maliyyə qurumları ilə bağlılıqları yarandı ki, hazırda onların kapitalı milyardlarla ölçülür. Məhz bu maliyyə qurumlarının ilkin kapital qoyuluşu ilə kütləvi mədəniyyət nümunələri yaranıb bazara çıxarılır. Onların maliyyəsi ilə Hollivudda filmlər, seriallar yaranır, musiqi ulduzları yetişdirilir, moda biznesi dünya bazarına çıxır və s. Bu yaranan mədəniyyət bilavasitə kütləvi tamaşaçı üçün nəzərdə tutulub. Çünki bu mədəniyyəti qəbul edən auditoriya böyük zallar, milyonlarla ekran seyrçiləridir. XX əsrdən başlayraq kino filmlərində, teatr tamaşalarında bir kateqoriya-"kassa üçün" kateqoriya formalaşıb. Artıq yaranan ekran və səhnə nümunələri kassaya gətirəcək gəlirlə ölçülür. Kapital qoyuluşu da kassadan mümkün qədər çox pul yığmaq məqsədi güdür ki, bu da bazar münasibətinin normal qanunauyğunluğudur. Bu gün televiziya verilişlərinin lazımlılığı onda yerləşdirilən reklamların sayı ilə müəyyənləşir.

Yeri gəlmişkən bir çox hallarda kassaya hesablanmış bu cür şouları «ucuz şou» adlandırırlar. Əslində isə bu gün teleməkanları bürüyən şoular kifayət qədər baha başa gəlir. Burada baha sözü həm maddi mənada, həm də yaradıcı mənada işlənir. Şounu yaradan kütləvi sayda işçi ordusu, onun estetik tərəflərini təmin edən dizaynı və s. kimi xərclərlə yanaşı, günün nəbzini tutan «bəsit düşünməyi bacaran», dinamika quran, işıqlarla oynayan, musiqi təəssüratı yaradan və daha bir neçə mühüm sənətlə məşğul olan peşəkar adamların yaradıcılığı da məsrəflənir. Çünki, konkret halda aidiovizual məhsullar misalında baxıldıqda onun texnika və texnologiyalar baxımından müasir olması, günün tempinə uyğunlaşması nəzərə çarpır. Ən başlıcası bu şouların yenilikçilyi, ideya-məzmunun effektiv bədii estetik inikası olmadıqda onun bazara çıxması qeyri-real olardı.

Kütləvi mədəniyyətin sosioloji tərəfdən cəmiyyətin biçimlənməsində başlıca rolu oynaması artıq danlmaz gerçəklikdir. Xalqın və millətin biçimlənməsində kütləvi mədəniyyətin yerini izah danılmazdır. Kütləvi mədəniyyət həmçinin "sürü insan" tipinin də yaradıcısısıdır və bu fikrin davamı kimi cəmiyyətdə oynadığı digər başlıca rolunu qeyd etmək istərdik. Artıq bir çox sosioloqlar və kulturoloqlar kütləvi mədəniyyətin yeni ictimai təbəqəni biçimləşdirdiyini söyləyirlər. "Orta təbəqə" adlanan bu təbəqə, hazırda dünyada sənayeləşmiş həyatın əsas dayağını təşkil edir. Fransız filosofu və sosioloqu E.Morenin "Zamanın ruhu" kitabında bu təbəqənin formalaşması və mədəniyyət sahəsində tutduğu yer geniş izahını tapıb. Bu termin, Qərb fəlsəfəsində və sosiologiyasında mühüm yer tutur. Məhz kütləvi mədəniyyəti də bu qədər populyar edən elə bu təbəqə oldu. Əgər praktikada baxsaq, həqiqətən kütləvi mədəniyyətin istehlakçısı olan adamların maddi durumu kimi maraqlar da dərhal üzə çıxar. "Orta təbəqə" anlayışının cəmiyyətdə çoxluğu, xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin 90%-ni təşkil edir. İqtisadi baxımdan nə varlı, nə də yoxsul olan bu təbəqə gündəlik normal yaşayışını təmin edəcək qədər qazanır. Mənəvi cəhətdən orta təbəqədə olanlar ali təhsilli və ya peşəkar sənətkarlar olur ki, onlar da dediyimiz qayğılarla əhatə olunurlar. Bu təbəqəyə aid olanlar tez bir zamanda tamaşaçıya çevrilə bilirlər. Seriallara, məzmun-ideya yükü daşımayan filmlərə, şou proqramları seyr edən, büdcələrinə uyğun rəsm əsərlərini alan insanlar "orta təbəqənin" nümayəndələridir. Kütləvi mədəniyyətin doğurduğu bu kütlə onun diktəsi və yaşam tərzi ilə yaşasa da, mədəniyyət məhz ondan istifadə edənlərin zövqünə uyğunlaşır və qoyduğu tələblərlə mövcud olur. Burada bir məntiq və zəncirvari bağlılıq yaranır. Bu bağlılıq çağdaş cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsidir. Bütün yeniliklər, zövqlər, maraqlar bu bağlılığın içində yaranır, populyarlaşır və köhnəlir. Hər şey kütləvi xarakter aldığından, tez də sıradan çıxır. Bazara yiyələnmək və daha çox tamaşaçı-istehlakçı yığmaq naminə rəqabət yaranır ki, bu da kütləvi mədəniyyətin inkişafını, texniki-yaradıcı yüksəlişini, yenilikçilik meyllərini stimullaşdırır. XX əsrin əvvəlində olan novatorluqla bu prosesin arasında başlıca fərq bazara yiyələnmək və çoxlu alıcı tapmaq, pul qazanmaqdır.

Azərbaycan bazar iqtisadiyyatı kursu seçdiyindən, burada da "orta təbəqənin" formalaşması prosesi izlənir. Artıq təqribən eyni dərəcədə qazanan insanların maraqları da eyniləşir. Onlar tele, radio, qəzet reklamında təbliğ olunan büdcələrinə uyğun malların istehlakçısı, televizorda əyləncəli proqramların, serialların seyrçisi, kütəlvi mədəniyyətin diktə etdiyi yaşam tərzinin, zövqün daşıyıcılarıdı. Bir çox hallarda keçmiş sovet tərbiyəsini gördüyündən bu insanlar kütləvi mədəniyyəti öz səviyyələrinə uyğun olmadığını düşünürlər. O zaman, kütləvi mədəniyyət yaradıcıları öz işlərini "elitar" adı ilə pərdələyirlər. Bu isə "elitar" sözünün dəyərini azaltmaqla bərabər, ona qarşı inamsızlıq yaradır və onu kütləviləşdirir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan mədəni həyatında kütləvi mədəniyyət formasını yad və səviyyəsiz ünsür sayma meylləri var və bu meyllərin qarşısını almaq üçün ona yalnış ad verirlər...

Ardı var...

Elçin Əlibəyli

Oxumağa davam et
Reklam
Reklam

Gündəm