Ərdoğandan müharibə elanı kimi BƏYANAT: “O torpaqlar bizim idi...”

“1921-ci ildə bizə Sevr anlaşmasını, 1923-cü ildə bizə Lozanna razılaşmasını sırıdılar. Bumu zəfər?”

Publika.az “haber7” saytına istinadən xəbər verir ki, bunu Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan kənd icra nümayəndələri ilə görüşdə deyib.

“Bəziləri Lozannanı “zəfər” adlandıraraq udmağımıza çalışdılar. Qışqırsan səsimizin eşidiləcəyi adaları verdik. Oralar bizim idi. Oralarda hələ də məscidlərimiz var. Məhz həmin razılaşmada masaya oturanların günahı var idi. Həmin masaya oturanlar o razılaşmanın haqqını verə bilmədilər. Verə bilmədikləri üçün hazırda bunun çətinliyini yaşayırıq”, - prezident bildirib.

Onun sözlərinə görə, 15 iyul çevriliş cəhdi müvəffəqiyyətli olsaydı, Türkiyə Sevri belə axtaracaq vəziyyətdə olardı.

Qeyd edək ki, Sevr müqaviləsi 1920-ci il avqustun 10-da 14 dövlətin səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən Sevrdə (Fransa) müttəfiq dövlətlər və Türkiyə arasında imzalanan sülh müqaviləsidir. Müqavilə de-yure Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsini, de-fakto isə Türkiyənin suverenliyini ləğv etdi.

Sevr müqaviləsi Sultan VI Mehmetin dövründə imzalansa da, 1920-ci il martın 18-də ingilislərin İstanbulu işğal etdiyi dövrdə ləğv edildi və əslində, heç zaman Osmanlı imperiyası tərəfindən ratifikasiya belə edilməmişdir. Bundan başqa, ABŞ və Rusiya bu müqaviləni imzalamayıb. Vudro Vilsonun Ermənistan üzərində mandat əldə etmək təklifinin rədd edilməsindən sonra Birləşmiş Ştatlar bu məsələdə müəyyən qədər kənar müşahidəçi qismində çıxış etməyə üstünlük verdi.

Sevr müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, Türkiyə Mesopotamiya (İraq) və Suriya (Suriya, Livan, Fransiordiya və Fələstin) üzərindəki Britaniya və Fransa protektoratlığını qəbul edir, Hicaz və Yəmənin müstəqilliyini tanıyır, Kürdüstana muxtariyyət verir (Diyarbəkir əyaləti və Van əyalətinin cənub hissəsi), İzmiri Yunanıstana, Bitlis, Ərzurum və Van əyalətinin şimal hissəsini Ermənistana verirdi. Üstəlik, Trabzon vilayətinin şərq hissəsi Ermənistan və Gürcüstan arasında bölünməli idi ki, bu da ermənilərə Qara dənizə çıxış imkanı yaradırdı. Boğazlar Türkiyənin olsa da, müqavilənin müəddalarına əsasən, Dardanel boğazı hərb və sülh dövrundə hansı bayraq altında üzməsindən asılı olmayaraq, bütün hərbi və ticarət gəmilərinə keçid üçün açıq olmalı idi. Bu da boğazların beynəlmilləşməsi demək idi. Bu qayda həm də Bosfor boğazı və Mərmərə dənizinə şamil olunurdu.

Müqavilədə maraq doğuran məsələlərdən biri də Ermənistana geniş ərazilərin verilməsi idi. Belə ki, ABŞ Prezidenti Vudro Vilsonun təklifinə əsasən, regionda Ermənistana aid olmayan, hətta erməni əhalisinin üstünlük təşkil etmədiyi bir sıra ərazilər, məsələn Qara dəniz limanı olan Trabzon onlara verilirdi. Buna görə də, bu ölkəni "Vilson Ermənistanı" adlandırırdılar.

1923-cü il iyulun 24-də isə Türkiyə ilə Qərb dövlətləri arasında Lozanna müqaviləsi imzalanıb. Türkiyənin indiki sərhədlərini, regiondakı statusunu müəyyən edən bu müqavilə tarixin sonrakı mərhələlərində baş verəcək bir çox hadisə üçün də platforma rolunu oynadı. Yunanıstandan başqa, heç bir dövlətin Sevr müqaviləsinin şərtlərini tanımaması Lozanna konfransının çağırılmasına səbəb oldu. Səkkiz ay davam edən mübahisələrdən sonra nəhayət 1923-cü il iyulun 24-də tarixi Lozanna müqaviləsi bağlandı. Bununla, yüz illərlə davam edən türk-yunan ixtilafı qismən həllini tapdı və iki dövlət arasındakı sərhəd dəqiqləşdirildi. Egey dənizindəki xırda adalar bölüşdürüldü. Bir milyona yaxın yunan Türkiyədən Yunanıstana, 500 min türk isə Yunanıstandan Anadoluya köçdü. Lozanna razılaşması faktiki olaraq Türkiyəni Dardanel və Bosfor boğazlarındakı haqlarından məhrum etdi. Türkiyə bu qiymətli keçidlər üzərindəki haqlarını yalnız 1936-cı ildə imzalanmış Montrö sazişi ilə geri ala bildi.

Amma Lozannada həllini tapmayan nüanslar da oldu. İraqla Türkiyə sərhəddindəki Mosul vilayətinin statusunun qeyri-müəyyən qalması, Kipr məsələsində razılığın əldə edilməməsi sonradan regionda ciddi münaqişələrin formalaşmasına gətirib çıxardı.

Ömər Dağlı