Dünya
Atatürk - Çağdaş Türkiyənin qurucusunun ölümündən 76 il ötdü...
Müharibə nəticəsində Türkiyəyə məxsus böyük bir
ərazi İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yunanıstan arasında
bölüşdürüldü. İradəsiz sultan Osmanlının qaliblərinin qarşısında
hər təslimiyyata hazır idi . Türkiyənin bir dövlət kimi varlığına
son qoyulurdu. Antanta qoşunları artıq Bosfor və Dardanel
boğazlarına nəzarəti həyata keçirirdi.
Məhz Atatürk xalqını yunan işğalı və Antantanın
imperialist aqressiyasına qarşı səfərbər edərək, I Dünya müharibəsi
nəticəsində məhv edilmiş Osmanlı imperiyasının qalıqlarından bir
dövlət qurmağı bacardı. Həmvətənlərinə milli qürur hissini,
özünəinamı qaytardı və yeni dövlətin əsaslarını
qoydu.
Bir anlığa onun keçdiyi həyat yoluna nəzər salsaq
başa düşərik xalqın liderliyinə və ya o bu mərtəbəyə təsadüfən
gəlib çıxmamışdı.
Gələcək marşal Gelibolu yarımadasının
ingilis-fransız desantından müdafiəsi zamanı (1915- il fevral-
1916-cı il yanvar ) şöhrət qazanmışdı. Antantadakı müttəfiqlərin
Gelibolu əməliyyatı tamamilə uğursuzluğa düçar
olmuşdu.
Türklər Dardanel boğazının müdafiəsi üçün alman
generalı Liman fon Sandersin ümumi komandanlığı altında 20
diviziyadan ibarət güclü qoşun qruplaşması yaratmışdılar. Türklərin
desant əleyhinə müdafiəsi möhkəmləndirilmiş sahil məntəqələri və
batareyaları sisteminə söykənirdi. Gelibolu yarımadasında olan
piyada diviziyalarından birinə polkovnik Mustafa Kamal komandanlıq
edirdi. Öz gəmilərdən açılan güclü artileriyya atəşlərini
mühafizəsi altında sahilə çıxan desant rəqibin amansız müqaviməti
ilə üzləşdi və çətin şəraitdə belə müdafiə olunanlar düşmənin
üzərinə dəfələrlə hücumlar da təşkil edirdilər. Bütün cəhdlərə və
dənizdən onlara dəstək verən artileriyya atəşlərinə baxmayaraq,
desant qoşunları Gelibolu yarımadasında irəliləməyə müvəffəq ola
bilmədilər. Döyüşün elə ilk günlərində müttəfiqlər 18 min nəfər
itki verməklə, cəmi 1-1,5 km. Irəliləyə
bilmişdilər.
Qabatəpə burnu yaxınlığında sahilə çıxan
avstraliyalılar Cunukbayir yüksəklilərinə qalxmağa başlayanda,
polkovnik Mustafa Kamal onları qabaqlamağa qərar verdi. O, şəxsən
özü batalyonunu piyada əlbəyaxa döyüşə apararaq, bütün diviziyanı
da ardınca çəkməyə müvəffəq oldu. Döyüşdə 5 min nəfər itki verən
avstraliyalılar hündürlükdən geriyə, sahil kənarına oturduldular və
elə orada da möhkəmləndilər.
Polkovnik Mustafa Kamalın komandanlığı altında
olan türk qoşunları əsas möhkəmləndirilmiş mövqelərini müdafiə edə
bildilər, baxmayaraq ki, dənizdən ingilis-fransız eskadrası onları
daim atəş altında saxlayırdılar. Gelibolu döyüşləri zamanı alman
generalı Liman fon Sanders müdafiədə aktiv idi. Mustafa Kamal onun
birinci köməkçisi kimi özünü ağıllı və cəsur hərbi komandir kimi
göstərə bildi.
Aramsız döyüşlərdə və xəstəliklərdən 25 min nəfərə
qədər itki verən (türk qoşunlarının itkisi də təxminən bu qədər
olub) müttəfiqlər öz qoşunlarını (145 min nəfər, 400 artileriyya
qurğusu) Gelibolu yarımadasından evakuasiya etməyə məcbur
oldular.
Müttəfiqlər öz qoşunlarını Geliboludan evakuasiya
edə-rək, təcili şəkildə Saloniki cəbhəsinə keçirdilər. Bir sözlə,
Antantaya boğazları ələ keçirmək nəsib olmadı.
1916-cı il yanvarında İstanbul sakinləri Gelibolu
mü-dafiəsinin qəhrəmanını qızğın alqışlarla qarşıladılar.
Göstərdiyi igidliklərə görə Mustafa Kamal çoxdan layiq olduğu
general-mayor rütbəsini və paşa titulunu aldı və xidmət sahəsində
sürətlə irəliləməyə başladı.
1916-cı ildən o, xeyli vaxt ərzində
Zaqafqaziyadakı 16-cı ordu korpusuna, sonra Qafqaz cəbhəsində 2-ci
orduya və Fələstin-Suriya cəbhəsində 7-ci orduya rəhbərlik
etdi.
7-ci ordu Suriya-Fələstin cəbhəsinə Qalitsiya və
Makedoniyadan gəlmişdi, alman generalı Erix fon Falkenqaynın
komandanlıq etdiyi “İldırım” ordusunun tərkibinə daxil idi. 1917-ci
ildə Müharibənin necə aparılmasına baxışlar məsələsində Mustafa
Kamal paşa ilə onun arasında ciddi münaqişə baş verdi, bu səbəbdən
paşa vəzifəsindən çıxarıldı və Almaniyadakı türk hərbi missiyasının
tərkibinə göndərildi.
1918-ci ildən isə vəzifəsindən alınmış general
ingilislərin təzyiqi altında Suriyanın şimalına geri çəkilən 7-ci
orduya komandanlıq etməyə başladı. O, hərbi əməliyyatların
gedişatını dəyişməyə çəhd edirdi. Oktyabrın sonlarında isə faktiki
olmayan bir ordunun, fon Falkenqaynın komandanı olduğu “İldırım”a
rəhbər təyin edildi. Elə həmin ayda türk sultanı-xəlifə
Vahidəddinin yavəri təyin olundu.
I Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Mustafa
Kamal paşa Şərqi Anadoluda mənzilləşən, ştabı isə ingilislər
tərəfindən işğal olunmuş Samsunda yerləşən 3-cü orduya müfəttiş
vəzifəsinə təyinat aldı. Mustafa Kamal müharibədə qələbə çalmış
tərəfin hərəkətlərinə müqavimət göstərmək istəsə də, bir şey
alınmadı.
Mustafa Kamal paşa 1918-23-cü illərdə Türkiyədə
gedən milli-azadlıq inqilabının rəhbəri idi . Sultan Vİ Mehmət
Tələt paşa hökümətini Əhməd-İzzət-paşanın partiyasız kabineti ilə
əvəz etdikdən sonra türk ordusuna rəhbərlik sultanın yavərinə
keçdi. Paşa ordu dairələrində mübaliğəsiz yüksək avtoritetə malik
idi və o, müharibədə məğlub olan vətəninin əsl müstəqil-liyə
qovuşmasına çalışırdı. Həmin zamanlarda isə inqilab vüsət almğa
başlamışdı. Kamalçıların ilk dövrdə fəaliyyəti cəmiy-yətdə
qruplaşanları “hüquqların qorunması” sahəsində milli qüvvələrin
təşkilatlanmasına yönəlmişdi. 1919-cu ildə cəmiy-yətlərin Sivas
konqresində yaradılan nümayəndəlik Komitəsi, əslində Türkiyənin ilk
müvəqqəti höküməti hesab oluna bilər. Kamalçıların tələbi ilə
1920-ci ilin yanvarında İstanbulda çağırılan konfrans Türkiyənin
müstəqilliyi barədə deklarisya qəbul etdi. Antanta güclərinin
qoşunları buna cavab olaraq İstanbulu işğal etdi. Parlament
qovuldu, bir çox ictimai və siyasi xadimlər isə həbs edildi. Böyük
Britaniya başda olmaqla imperialist qüvvələr Türkiyədə başlanan
milli-azadlıq hərəkatını tez bir zamanda yatıra biləcəklərini
düşünürdülər. 1920-ci ildə Türkiyəni parçalamağa və dağıtmağa
yönələn Sevr müqaviləsini sultan hökümətinə sırıyan imperialist
dairələr, bu müqaviləni zorla həyata keçirmək üçün açıq işğala
girişdilər və onun aparılmasını Sevr müqaviləsinə görə Türkiyənin
əraziləri hesabına böyük pay əldə etməli olan Yunanıstana
(1919-22-ci illər yunan-türk müharibəsi) həvalə etdilər. Antanta
güclərinin hərəkətləri kamalçıları işğalçılarla qəti mübarizəyə
qalxmağa vadar etdi. 1919-cu ildən Sivasda məskunlaşan hərəkat
1920-ci ildə Ankaraya köçürüldü.
1920-ci il aprelin 23-də Mustafa Kamal paşanın
sədrliyi ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi (yeni parlament) Özünü
dövlətin ali hakimiyyəti elan etdi. 1921-ci ilin sentyabrında
məcburiyyət qarşısında qalan sultan keçmiş yavərinə Ali baş
komandan rütbəsi və vəzifəsini verdi.
Bu böyük vəzifəsində də Mustafa Kamal paşa yenidən
hərb sahəsində fərqləndi, bu dəfə 1920-22-ci illər yunan-türk
müharibəsində.
İzmirə çıxan yunan qoşunları ölkənin mərkəzi
vilayət-lərinə soxularaq, Trakiyada Adrianopolu (müasir Ədirnə),
Anadoluda, İzmirdən 200 km. uzaqdakı Uşak şəhərini və Mərmərə
dənizindən canubdakı Bandırma və Bursa şəhərlərini ələ keçirdilər.
Yunanıstana bu müharibədə də Londondan hərtərəfli yardım
alırdı.
Anadolunun cənubi-qərbinə isə italyan ekspedisiya
qoşunları çıxarıldı. Lakin Mustafa Kamal paşa tərəfindən təşkil
edilən danışıqlar nəticəsində italyanları Anadolunu tərk etməyə
razı salmaq mümkün oldu. Kilikiyadan isə Fransa öz qoşun-larını
geri çəkdi.
Ali Baş komandan türk ordusunun hərbi gücünün
yüksəldilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlərə əl atdı və bu ordu onun
rəhbərliyi altında Yunanıstan qoşunlarına qarşı bir sıra uğurlu
əməliyyatlar həyata keçirdi. Yunan qoşunları tərəfindən işğal
edilmiş Anadolu ərazilərində də eyni vaxtda partizan hərəkatı
başlandı.
Yunan-türk müharibəsində ilk iri döyüş 1921-ci
ilin yanvarında İnönü yaxınlığında baş verdi. General Papulasın
komandanlığı altında Əskişəhərə hücum edən yunan qoşunu
İsmət-paşanın rəhbərlik etdiyi türk qoşunu tərəfindən geri
oturduldu. Yunanlar İnönünü tərk etməyə məcbur oldular. Lakin
sonradan əlavə kömək alan Papulas yeni hücuma keçdi. Həmin ilin
mart ayında İnönü yaxınlığında ikinci döyüş baş verdi, lakin inadla
müdafiə olunan türklər bu dəfə də onların hücumunun qarşısını
almağa müvəffəq oldular.
Tezliklə Yunanıstan kralı İ Konstantin
komandanlığı öz üzərinə götürərək, Əskişəhrdən Afyon-Qarahisar
tərəfdə yer-ləşən türk hərbi məntəqələrinə hücuma keçdi. Mustafa
Kamal-paşa qoşunlara geri çəkilərək Sakarya çayı tərəfdə yeni
mövqelərdə möhkəmlənmək barədə əmr verdi. Bu döyüşlərdə türk tərəfi
11 min, yunanlar isə 8 min nəfər itki verdi.
1921-ci il avqust-sentyabr aylarında Sakarya çayı
yaxınlığında gedən çoxgünlük döyüşlərdə Mustafa Kamal-paşanın
şəxsən rəhbərlik etdiyi türk ordusu şücaətlər göstərdiyinə görə ona
ən ali hərbi rütbə - marşal – və fəxri “qazi” titulu
verildi.
Cəmiyyətin bütün təbəqələrini birləşdirməyə nail
olan Mustafa Kamal sayəsində türk xalqı imperialist işğalçılarla
mübarizədə müvəffəqiyyətlər əldə etdi. Milli-azadlıq müharibəsində
türk xalqı qəhrəmanlıq və birlik nümayiş etdirdi. 1921-ci ildə
yunan qoşununun hücumunun qarşısını almağa müvəffəq olan türk
ordusu 1922-ci ildə əks-hücuma keçərək, işğalçıları tam
məğlubiyyyətə uğratdı. Bütün Anadolu işğalçılardan təmizləndi.
1923-cü il oktyabrın 6-da milli ordu İstanbula daxil oldu. 1923-cü
ildə bağlanmış, Sevr müqaviləsini ləğv edildi və yeni Lozanna sülh
sazişi imzalanaraq Türkiyənin müstəqilliyi beynəlxalq səviyyədə
tanınındı.
Hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra TBMM
1923-cü il oktyabrın 29-da sultanlıq üsuli-idarəsini ləğv edib,
Türkiyəni respublika elan etdi. Daha sonra TBMM və Atatürk
tərəfindən əsası qoyulan Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP)
rəhbərliyi altında islahatlar həyata keçirildi və Osmanlı
feodal-klerikal imperiyasının xarabalıqları üzərində yeni milli
dövlət formalaşdı.
1924-cü ildə xilafət ləğv olundu.
1923-34-cü illərdə dövlət quruluşunun əsasları,
hüquqi əlaqələr, mədəniyyət və məişət sahəsində islahatlar
aparıldı: respublika konstitusiyası qəbul edildi; müsəlman ruhani
mək-təbləri (mədrəsələr) və şəriət əsasında fəaliyyət göstərən dini
məhkəmə qərarları ləğv edildi; dərviş ordenləri və məktəbləri
(təkkə) bağlandı; avropa təqvimi və il hesablanması tətbiq edildi;
avropa nümunəli vətəndaş kodeksi qəbul olundu, müsəlman hüquq və
normaları ləğv edildi o cümlədən çoxarvadlılıq, həmçinin cinayət və
ticarətlə bağlı yeni kodekslər qəbul edildi; dinin dövlətdən ayrı
olduğu elan edildi; ərəb əlifbasından latın qrafikalı əlifbaya
keçildi; bələdiyyə, sonra isə parlament seçkilərində qadınlara
iştirak etmək hüququ verildi və s;
Atatürk türk iqtisadiyyatını xarici kapitaldan
asılılığını aradan qaldırmağa yönələn bir sıra mütərəqqi tədbirlər
həyata keçirdi. Bəziləri ləğv olunmaqla yerdə qalan xarici
konses-siyaların hamısı satın alındı, milli banklar yaradıldı, bir
sıra yeni dəmiryolları, limanlar, sənaye müəssisələri və s.
tikildi.
Atatürkün islahatları feodal-klerikal elementlərin
amansız müqaviməti şəraitində hətyata keçirilirdi. 1926-27-ci
illərdə baş verən açıq antihökümət çıxışları
yatırıldı.
1928-ci ildə Türkiyədə gender bərabərliyi tanındı
və qadınlar seçki hüquqları əldə etdilər. Bu anoloji hüquqları
Avropanın bir çox ölkərində qadınlar Türkiyədəkindən gec əldə
ediblər. Türk qadınları seçki hüququnu 1926-cı ildə əldə ediblər.
Britaniya imperiyasında isə qadınların seçki hüququ 1928-ci ildə
kişilərin hüquqlarına bərabərlik qazanıb və onlar 21 yaşından səs
vermək hüququ əldə ediblər. Almaniyada bərabərlik hüququ 1918-ci
ildə qəbul olunsa da, hakimiyyətə gələn nasional-sosialistlər onu
1933-cü ildə ləğv ediblər, bu hüquq yalnız 1948-ci ildə bərpa
edilib. Yunanıstanda isə qadınlara 1952-cil mayın 28-də bu hüquq
verilib və onlar yalnız 1956-cı il 19 fevral parlament seçkilərində
iştirak edə biliblər, buna qədər yalnız yaşı 30-dan yuxarı və
savadlı olanlar seçkidə iştirak edə bilərdilər. İspaniyada
qadınların seçmək hüququ rəsmi olaraq 1931-ci ildə müxalifətin
dövründə qəbul edilib, parlamentdə olan iki qadın Marqarita Helken
və Viktoriya Kent deyirdilər ki, ispan qadınları səs vermək üçün
çox sadəlövh və cahildilər, bu isə ikinci respublikanın
mövcudluğunu təhlükə altına qoya bilər. Fransız qadınlar yalnız
1944-cü il 21 aprel tarixində keçirilən seçkilərdə Fransanın
Müvəqqəti höküməti tərəfindən bərabər şəkildə iştirak etmək hüququ
əldə etdilər. Qadınların kişilərlə bərabər hüquqda iştirak etdiyi
ilk seçkilər 1945-ci ilin 29 aperlində keçirilmiş bələdiyyə
seçkiləri oldu, daha sonra onalar oktyabr ayında keçirilən
parlament seçkilərində də iştirak etdilər. Fransa Əlcəzairində isə
yerli müsəlman qadınlara seçki hüququ 1958-ci il 3 iyul dekreti ilə
verildi. İsveçrədə qadınların seçki hüququ ilə bağlı referendum
1959-cu il fevralın 1-də keçirilib. Lakin həmin referendumda böyük
əksəriyyət bunun əleyhinə çıxıb. İsveçrə 1971-ci ilə kimi
qadınların seçki hüququ tanınmayan yeganə qərb respublikası olaraq
qalırdı.
Mustafa Kamal cəmiyyətdə qadınların azadlığına
hərtərəfli dəstək verirdi. Qadınlara hələ 1-ci dünya müharibəsi
dövründə kommersiya fakultələrində oxumağa icazə verilmişdi, 20-ci
illərdə isə artıq onlar İstanbul universitetinin humanitar
fakultəsində təhsil alırdılar. Onlara Bosfor boğazını keçən
gəmi-bərələrin göyərtəsində görünməyə icazə verildi, halbuki bundan
əvvəl qadınlar kayutdan çıxa bilməzdilər. Tramvay və qatarlarda
kişilərlə eyni vaqonlarda getmələrinə olan yasaq da aradan
götürülmüşdü.
Prezident “sivilizasiyalı xalqın anaları və
bacılarınndan” özlərini bu xalqa layiq aparmalarını tələb edirdi.
Qadınlar səs vermək və bələdiyyə və parlamentə seçilmək hüququ əldə
etdilər.
Atatürk müəyyən hallarda ər-arvadın böşanmasına da
icazə verdi. Ümumiyyətlə, qadınlar xeyli “hüquq və azadlıqlar” əldə
etdilər.
20-ci illərdə Kamal höküməti şəxsi təşəbbüslərin
dəstəklənməsi üçün də az işlər görmədi.
Türkiyəni də sarsıdan dünya iqtisadi böhranı
başlandı. Mustafa Kamal iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi siyasətinə müraciət etdi. Bu təcrübə dövlətçilik
(etatizm) adını almışdı. Hökümət sənaye və nəqliyyat sektorunda
dövlət mülkiyyətini genişləndirməklə yanaşı, daxili bazarı da
xarici innvestorların üzünə açırdı. Bu siyasəti müxtəlif
variantlarda sonralar bir çox Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələri təkrar etmişdilər.
30-cu illərdə Türkiyə sənayenin inkişaf tempinə
görə dünyada üçüncü yeri tuturdu.
Mustafa Kamalın islahatlarına qarşı çıxan
düşmənləri də çox idi, əldə olunmuş bu nailiyyətlərdən geri
çəkilməyə aşkar-da və ya gizlində elə indi də cəhd edənlər az
deyil.
Lakin tarıx sübut etdi ki, Atatürk güclü lider
olaraq dövlətinin və millətinin taleyində əsas rol oynadı və bu
fəaliyyət onun türk psixoloji təfəkkürünün məhsulu kimi özünü
büruzə verirdi. Təsadüfü deyil ki, Atatürk güclü lider olaraq , ona
olan təzyiqlərə baxmayaraq mövqeyini qoruyub saxladı və ətrafında
baş verən hadisələrə intuisiyasına söykənərək dəqiq qiymət verdi.
Güclü liderin əsas xüsusiyyətləri mühüm məsələlərin operativ həlli
zamanı üzə çıxır, belə ki, o, əksər hallarda nələrisə etməkdə
gözləyici mövqe tutan ətrafından fərqli olaraq bir addım irəlini
daha aydın görür. Bundan sonra yaxın ətrafındakılar özlərinin
uzaqgörən olmadıqlarını başa düşür və bir çox hallarda onlarda
liderə olan inamsızlığın yerini qibtə hissi əvəz
edir.
1938-ci il noyabrın 10-da sərt və parlaq əskər,
görkəmli dövlət xadimi Mustafa Kamalın ürəyi 57 yaşında dayandı.
Onun vaxtsız ölümü Türkiyə üçün böyük itki idi..
Adıgözəl Məmmədov - Avrasiya iqtisadi əməkdaşlıq
inustitunun eksperti , Psixoloji portretolgiya siyasi analizlər
mərkəzinin rəhbəri
Mustafa Kamal Atatürk
Müharibə nəticəsində Türkiyəyə məxsus böyük bir
ərazi İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yunanıstan arasında
bölüşdürüldü. İradəsiz sultan Osmanlının qaliblərinin qarşısında
hər təslimiyyata hazır idi . Türkiyənin bir dövlət kimi varlığına
son qoyulurdu. Antanta qoşunları artıq Bosfor və Dardanel
boğazlarına nəzarəti həyata keçirirdi.
Məhz Atatürk xalqını yunan işğalı və Antantanın
imperialist aqressiyasına qarşı səfərbər edərək, I Dünya müharibəsi
nəticəsində məhv edilmiş Osmanlı imperiyasının qalıqlarından bir
dövlət qurmağı bacardı. Həmvətənlərinə milli qürur hissini,
özünəinamı qaytardı və yeni dövlətin əsaslarını
qoydu.
Bir anlığa onun keçdiyi həyat yoluna nəzər salsaq
başa düşərik xalqın liderliyinə və ya o bu mərtəbəyə təsadüfən
gəlib çıxmamışdı.
Gələcək marşal Gelibolu yarımadasının
ingilis-fransız desantından müdafiəsi zamanı (1915- il fevral-
1916-cı il yanvar ) şöhrət qazanmışdı. Antantadakı müttəfiqlərin
Gelibolu əməliyyatı tamamilə uğursuzluğa düçar
olmuşdu.
Türklər Dardanel boğazının müdafiəsi üçün alman
generalı Liman fon Sandersin ümumi komandanlığı altında 20
diviziyadan ibarət güclü qoşun qruplaşması yaratmışdılar. Türklərin
desant əleyhinə müdafiəsi möhkəmləndirilmiş sahil məntəqələri və
batareyaları sisteminə söykənirdi. Gelibolu yarımadasında olan
piyada diviziyalarından birinə polkovnik Mustafa Kamal komandanlıq
edirdi. Öz gəmilərdən açılan güclü artileriyya atəşlərini
mühafizəsi altında sahilə çıxan desant rəqibin amansız müqaviməti
ilə üzləşdi və çətin şəraitdə belə müdafiə olunanlar düşmənin
üzərinə dəfələrlə hücumlar da təşkil edirdilər. Bütün cəhdlərə və
dənizdən onlara dəstək verən artileriyya atəşlərinə baxmayaraq,
desant qoşunları Gelibolu yarımadasında irəliləməyə müvəffəq ola
bilmədilər. Döyüşün elə ilk günlərində müttəfiqlər 18 min nəfər
itki verməklə, cəmi 1-1,5 km. Irəliləyə
bilmişdilər.
Qabatəpə burnu yaxınlığında sahilə çıxan
avstraliyalılar Cunukbayir yüksəklilərinə qalxmağa başlayanda,
polkovnik Mustafa Kamal onları qabaqlamağa qərar verdi. O, şəxsən
özü batalyonunu piyada əlbəyaxa döyüşə apararaq, bütün diviziyanı
da ardınca çəkməyə müvəffəq oldu. Döyüşdə 5 min nəfər itki verən
avstraliyalılar hündürlükdən geriyə, sahil kənarına oturduldular və
elə orada da möhkəmləndilər.
Polkovnik Mustafa Kamalın komandanlığı altında
olan türk qoşunları əsas möhkəmləndirilmiş mövqelərini müdafiə edə
bildilər, baxmayaraq ki, dənizdən ingilis-fransız eskadrası onları
daim atəş altında saxlayırdılar. Gelibolu döyüşləri zamanı alman
generalı Liman fon Sanders müdafiədə aktiv idi. Mustafa Kamal onun
birinci köməkçisi kimi özünü ağıllı və cəsur hərbi komandir kimi
göstərə bildi.
Aramsız döyüşlərdə və xəstəliklərdən 25 min nəfərə
qədər itki verən (türk qoşunlarının itkisi də təxminən bu qədər
olub) müttəfiqlər öz qoşunlarını (145 min nəfər, 400 artileriyya
qurğusu) Gelibolu yarımadasından evakuasiya etməyə məcbur
oldular.
Müttəfiqlər öz qoşunlarını Geliboludan evakuasiya
edə-rək, təcili şəkildə Saloniki cəbhəsinə keçirdilər. Bir sözlə,
Antantaya boğazları ələ keçirmək nəsib olmadı.
1916-cı il yanvarında İstanbul sakinləri Gelibolu
mü-dafiəsinin qəhrəmanını qızğın alqışlarla qarşıladılar.
Göstərdiyi igidliklərə görə Mustafa Kamal çoxdan layiq olduğu
general-mayor rütbəsini və paşa titulunu aldı və xidmət sahəsində
sürətlə irəliləməyə başladı.
1916-cı ildən o, xeyli vaxt ərzində
Zaqafqaziyadakı 16-cı ordu korpusuna, sonra Qafqaz cəbhəsində 2-ci
orduya və Fələstin-Suriya cəbhəsində 7-ci orduya rəhbərlik
etdi.
7-ci ordu Suriya-Fələstin cəbhəsinə Qalitsiya və
Makedoniyadan gəlmişdi, alman generalı Erix fon Falkenqaynın
komandanlıq etdiyi “İldırım” ordusunun tərkibinə daxil idi. 1917-ci
ildə Müharibənin necə aparılmasına baxışlar məsələsində Mustafa
Kamal paşa ilə onun arasında ciddi münaqişə baş verdi, bu səbəbdən
paşa vəzifəsindən çıxarıldı və Almaniyadakı türk hərbi missiyasının
tərkibinə göndərildi.
1918-ci ildən isə vəzifəsindən alınmış general
ingilislərin təzyiqi altında Suriyanın şimalına geri çəkilən 7-ci
orduya komandanlıq etməyə başladı. O, hərbi əməliyyatların
gedişatını dəyişməyə çəhd edirdi. Oktyabrın sonlarında isə faktiki
olmayan bir ordunun, fon Falkenqaynın komandanı olduğu “İldırım”a
rəhbər təyin edildi. Elə həmin ayda türk sultanı-xəlifə
Vahidəddinin yavəri təyin olundu.
I Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Mustafa
Kamal paşa Şərqi Anadoluda mənzilləşən, ştabı isə ingilislər
tərəfindən işğal olunmuş Samsunda yerləşən 3-cü orduya müfəttiş
vəzifəsinə təyinat aldı. Mustafa Kamal müharibədə qələbə çalmış
tərəfin hərəkətlərinə müqavimət göstərmək istəsə də, bir şey
alınmadı.
Mustafa Kamal paşa 1918-23-cü illərdə Türkiyədə
gedən milli-azadlıq inqilabının rəhbəri idi . Sultan Vİ Mehmət
Tələt paşa hökümətini Əhməd-İzzət-paşanın partiyasız kabineti ilə
əvəz etdikdən sonra türk ordusuna rəhbərlik sultanın yavərinə
keçdi. Paşa ordu dairələrində mübaliğəsiz yüksək avtoritetə malik
idi və o, müharibədə məğlub olan vətəninin əsl müstəqil-liyə
qovuşmasına çalışırdı. Həmin zamanlarda isə inqilab vüsət almğa
başlamışdı. Kamalçıların ilk dövrdə fəaliyyəti cəmiy-yətdə
qruplaşanları “hüquqların qorunması” sahəsində milli qüvvələrin
təşkilatlanmasına yönəlmişdi. 1919-cu ildə cəmiy-yətlərin Sivas
konqresində yaradılan nümayəndəlik Komitəsi, əslində Türkiyənin ilk
müvəqqəti höküməti hesab oluna bilər. Kamalçıların tələbi ilə
1920-ci ilin yanvarında İstanbulda çağırılan konfrans Türkiyənin
müstəqilliyi barədə deklarisya qəbul etdi. Antanta güclərinin
qoşunları buna cavab olaraq İstanbulu işğal etdi. Parlament
qovuldu, bir çox ictimai və siyasi xadimlər isə həbs edildi. Böyük
Britaniya başda olmaqla imperialist qüvvələr Türkiyədə başlanan
milli-azadlıq hərəkatını tez bir zamanda yatıra biləcəklərini
düşünürdülər. 1920-ci ildə Türkiyəni parçalamağa və dağıtmağa
yönələn Sevr müqaviləsini sultan hökümətinə sırıyan imperialist
dairələr, bu müqaviləni zorla həyata keçirmək üçün açıq işğala
girişdilər və onun aparılmasını Sevr müqaviləsinə görə Türkiyənin
əraziləri hesabına böyük pay əldə etməli olan Yunanıstana
(1919-22-ci illər yunan-türk müharibəsi) həvalə etdilər. Antanta
güclərinin hərəkətləri kamalçıları işğalçılarla qəti mübarizəyə
qalxmağa vadar etdi. 1919-cu ildən Sivasda məskunlaşan hərəkat
1920-ci ildə Ankaraya köçürüldü.
1920-ci il aprelin 23-də Mustafa Kamal paşanın
sədrliyi ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi (yeni parlament) Özünü
dövlətin ali hakimiyyəti elan etdi. 1921-ci ilin sentyabrında
məcburiyyət qarşısında qalan sultan keçmiş yavərinə Ali baş
komandan rütbəsi və vəzifəsini verdi.
Bu böyük vəzifəsində də Mustafa Kamal paşa yenidən
hərb sahəsində fərqləndi, bu dəfə 1920-22-ci illər yunan-türk
müharibəsində.
İzmirə çıxan yunan qoşunları ölkənin mərkəzi
vilayət-lərinə soxularaq, Trakiyada Adrianopolu (müasir Ədirnə),
Anadoluda, İzmirdən 200 km. uzaqdakı Uşak şəhərini və Mərmərə
dənizindən canubdakı Bandırma və Bursa şəhərlərini ələ keçirdilər.
Yunanıstana bu müharibədə də Londondan hərtərəfli yardım
alırdı.
Anadolunun cənubi-qərbinə isə italyan ekspedisiya
qoşunları çıxarıldı. Lakin Mustafa Kamal paşa tərəfindən təşkil
edilən danışıqlar nəticəsində italyanları Anadolunu tərk etməyə
razı salmaq mümkün oldu. Kilikiyadan isə Fransa öz qoşun-larını
geri çəkdi.
Ali Baş komandan türk ordusunun hərbi gücünün
yüksəldilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlərə əl atdı və bu ordu onun
rəhbərliyi altında Yunanıstan qoşunlarına qarşı bir sıra uğurlu
əməliyyatlar həyata keçirdi. Yunan qoşunları tərəfindən işğal
edilmiş Anadolu ərazilərində də eyni vaxtda partizan hərəkatı
başlandı.
Yunan-türk müharibəsində ilk iri döyüş 1921-ci
ilin yanvarında İnönü yaxınlığında baş verdi. General Papulasın
komandanlığı altında Əskişəhərə hücum edən yunan qoşunu
İsmət-paşanın rəhbərlik etdiyi türk qoşunu tərəfindən geri
oturduldu. Yunanlar İnönünü tərk etməyə məcbur oldular. Lakin
sonradan əlavə kömək alan Papulas yeni hücuma keçdi. Həmin ilin
mart ayında İnönü yaxınlığında ikinci döyüş baş verdi, lakin inadla
müdafiə olunan türklər bu dəfə də onların hücumunun qarşısını
almağa müvəffəq oldular.
Tezliklə Yunanıstan kralı İ Konstantin
komandanlığı öz üzərinə götürərək, Əskişəhrdən Afyon-Qarahisar
tərəfdə yer-ləşən türk hərbi məntəqələrinə hücuma keçdi. Mustafa
Kamal-paşa qoşunlara geri çəkilərək Sakarya çayı tərəfdə yeni
mövqelərdə möhkəmlənmək barədə əmr verdi. Bu döyüşlərdə türk tərəfi
11 min, yunanlar isə 8 min nəfər itki verdi.
1921-ci il avqust-sentyabr aylarında Sakarya çayı
yaxınlığında gedən çoxgünlük döyüşlərdə Mustafa Kamal-paşanın
şəxsən rəhbərlik etdiyi türk ordusu şücaətlər göstərdiyinə görə ona
ən ali hərbi rütbə - marşal – və fəxri “qazi” titulu
verildi.
Cəmiyyətin bütün təbəqələrini birləşdirməyə nail
olan Mustafa Kamal sayəsində türk xalqı imperialist işğalçılarla
mübarizədə müvəffəqiyyətlər əldə etdi. Milli-azadlıq müharibəsində
türk xalqı qəhrəmanlıq və birlik nümayiş etdirdi. 1921-ci ildə
yunan qoşununun hücumunun qarşısını almağa müvəffəq olan türk
ordusu 1922-ci ildə əks-hücuma keçərək, işğalçıları tam
məğlubiyyyətə uğratdı. Bütün Anadolu işğalçılardan təmizləndi.
1923-cü il oktyabrın 6-da milli ordu İstanbula daxil oldu. 1923-cü
ildə bağlanmış, Sevr müqaviləsini ləğv edildi və yeni Lozanna sülh
sazişi imzalanaraq Türkiyənin müstəqilliyi beynəlxalq səviyyədə
tanınındı.
Hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra TBMM
1923-cü il oktyabrın 29-da sultanlıq üsuli-idarəsini ləğv edib,
Türkiyəni respublika elan etdi. Daha sonra TBMM və Atatürk
tərəfindən əsası qoyulan Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP)
rəhbərliyi altında islahatlar həyata keçirildi və Osmanlı
feodal-klerikal imperiyasının xarabalıqları üzərində yeni milli
dövlət formalaşdı.
1924-cü ildə xilafət ləğv olundu.
1923-34-cü illərdə dövlət quruluşunun əsasları,
hüquqi əlaqələr, mədəniyyət və məişət sahəsində islahatlar
aparıldı: respublika konstitusiyası qəbul edildi; müsəlman ruhani
mək-təbləri (mədrəsələr) və şəriət əsasında fəaliyyət göstərən dini
məhkəmə qərarları ləğv edildi; dərviş ordenləri və məktəbləri
(təkkə) bağlandı; avropa təqvimi və il hesablanması tətbiq edildi;
avropa nümunəli vətəndaş kodeksi qəbul olundu, müsəlman hüquq və
normaları ləğv edildi o cümlədən çoxarvadlılıq, həmçinin cinayət və
ticarətlə bağlı yeni kodekslər qəbul edildi; dinin dövlətdən ayrı
olduğu elan edildi; ərəb əlifbasından latın qrafikalı əlifbaya
keçildi; bələdiyyə, sonra isə parlament seçkilərində qadınlara
iştirak etmək hüququ verildi və s;
Atatürk türk iqtisadiyyatını xarici kapitaldan
asılılığını aradan qaldırmağa yönələn bir sıra mütərəqqi tədbirlər
həyata keçirdi. Bəziləri ləğv olunmaqla yerdə qalan xarici
konses-siyaların hamısı satın alındı, milli banklar yaradıldı, bir
sıra yeni dəmiryolları, limanlar, sənaye müəssisələri və s.
tikildi.
Atatürkün islahatları feodal-klerikal elementlərin
amansız müqaviməti şəraitində hətyata keçirilirdi. 1926-27-ci
illərdə baş verən açıq antihökümət çıxışları
yatırıldı.
1928-ci ildə Türkiyədə gender bərabərliyi tanındı
və qadınlar seçki hüquqları əldə etdilər. Bu anoloji hüquqları
Avropanın bir çox ölkərində qadınlar Türkiyədəkindən gec əldə
ediblər. Türk qadınları seçki hüququnu 1926-cı ildə əldə ediblər.
Britaniya imperiyasında isə qadınların seçki hüququ 1928-ci ildə
kişilərin hüquqlarına bərabərlik qazanıb və onlar 21 yaşından səs
vermək hüququ əldə ediblər. Almaniyada bərabərlik hüququ 1918-ci
ildə qəbul olunsa da, hakimiyyətə gələn nasional-sosialistlər onu
1933-cü ildə ləğv ediblər, bu hüquq yalnız 1948-ci ildə bərpa
edilib. Yunanıstanda isə qadınlara 1952-cil mayın 28-də bu hüquq
verilib və onlar yalnız 1956-cı il 19 fevral parlament seçkilərində
iştirak edə biliblər, buna qədər yalnız yaşı 30-dan yuxarı və
savadlı olanlar seçkidə iştirak edə bilərdilər. İspaniyada
qadınların seçmək hüququ rəsmi olaraq 1931-ci ildə müxalifətin
dövründə qəbul edilib, parlamentdə olan iki qadın Marqarita Helken
və Viktoriya Kent deyirdilər ki, ispan qadınları səs vermək üçün
çox sadəlövh və cahildilər, bu isə ikinci respublikanın
mövcudluğunu təhlükə altına qoya bilər. Fransız qadınlar yalnız
1944-cü il 21 aprel tarixində keçirilən seçkilərdə Fransanın
Müvəqqəti höküməti tərəfindən bərabər şəkildə iştirak etmək hüququ
əldə etdilər. Qadınların kişilərlə bərabər hüquqda iştirak etdiyi
ilk seçkilər 1945-ci ilin 29 aperlində keçirilmiş bələdiyyə
seçkiləri oldu, daha sonra onalar oktyabr ayında keçirilən
parlament seçkilərində də iştirak etdilər. Fransa Əlcəzairində isə
yerli müsəlman qadınlara seçki hüququ 1958-ci il 3 iyul dekreti ilə
verildi. İsveçrədə qadınların seçki hüququ ilə bağlı referendum
1959-cu il fevralın 1-də keçirilib. Lakin həmin referendumda böyük
əksəriyyət bunun əleyhinə çıxıb. İsveçrə 1971-ci ilə kimi
qadınların seçki hüququ tanınmayan yeganə qərb respublikası olaraq
qalırdı.
Mustafa Kamal cəmiyyətdə qadınların azadlığına
hərtərəfli dəstək verirdi. Qadınlara hələ 1-ci dünya müharibəsi
dövründə kommersiya fakultələrində oxumağa icazə verilmişdi, 20-ci
illərdə isə artıq onlar İstanbul universitetinin humanitar
fakultəsində təhsil alırdılar. Onlara Bosfor boğazını keçən
gəmi-bərələrin göyərtəsində görünməyə icazə verildi, halbuki bundan
əvvəl qadınlar kayutdan çıxa bilməzdilər. Tramvay və qatarlarda
kişilərlə eyni vaqonlarda getmələrinə olan yasaq da aradan
götürülmüşdü.
Prezident “sivilizasiyalı xalqın anaları və
bacılarınndan” özlərini bu xalqa layiq aparmalarını tələb edirdi.
Qadınlar səs vermək və bələdiyyə və parlamentə seçilmək hüququ əldə
etdilər.
Atatürk müəyyən hallarda ər-arvadın böşanmasına da
icazə verdi. Ümumiyyətlə, qadınlar xeyli “hüquq və azadlıqlar” əldə
etdilər.
20-ci illərdə Kamal höküməti şəxsi təşəbbüslərin
dəstəklənməsi üçün də az işlər görmədi.
Türkiyəni də sarsıdan dünya iqtisadi böhranı
başlandı. Mustafa Kamal iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi siyasətinə müraciət etdi. Bu təcrübə dövlətçilik
(etatizm) adını almışdı. Hökümət sənaye və nəqliyyat sektorunda
dövlət mülkiyyətini genişləndirməklə yanaşı, daxili bazarı da
xarici innvestorların üzünə açırdı. Bu siyasəti müxtəlif
variantlarda sonralar bir çox Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələri təkrar etmişdilər.
30-cu illərdə Türkiyə sənayenin inkişaf tempinə
görə dünyada üçüncü yeri tuturdu.
Mustafa Kamalın islahatlarına qarşı çıxan
düşmənləri də çox idi, əldə olunmuş bu nailiyyətlərdən geri
çəkilməyə aşkar-da və ya gizlində elə indi də cəhd edənlər az
deyil.
Lakin tarıx sübut etdi ki, Atatürk güclü lider
olaraq dövlətinin və millətinin taleyində əsas rol oynadı və bu
fəaliyyət onun türk psixoloji təfəkkürünün məhsulu kimi özünü
büruzə verirdi. Təsadüfü deyil ki, Atatürk güclü lider olaraq , ona
olan təzyiqlərə baxmayaraq mövqeyini qoruyub saxladı və ətrafında
baş verən hadisələrə intuisiyasına söykənərək dəqiq qiymət verdi.
Güclü liderin əsas xüsusiyyətləri mühüm məsələlərin operativ həlli
zamanı üzə çıxır, belə ki, o, əksər hallarda nələrisə etməkdə
gözləyici mövqe tutan ətrafından fərqli olaraq bir addım irəlini
daha aydın görür. Bundan sonra yaxın ətrafındakılar özlərinin
uzaqgörən olmadıqlarını başa düşür və bir çox hallarda onlarda
liderə olan inamsızlığın yerini qibtə hissi əvəz
edir.
1938-ci il noyabrın 10-da sərt və parlaq əskər,
görkəmli dövlət xadimi Mustafa Kamalın ürəyi 57 yaşında dayandı.
Onun vaxtsız ölümü Türkiyə üçün böyük itki idi..
Adıgözəl Məmmədov - Avrasiya iqtisadi əməkdaşlıq
inustitunun eksperti , Psixoloji portretolgiya siyasi analizlər
mərkəzinin rəhbəri
Mustafa Kamal Atatürk
Müharibə nəticəsində Türkiyəyə məxsus böyük bir
ərazi İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yunanıstan arasında
bölüşdürüldü. İradəsiz sultan Osmanlının qaliblərinin qarşısında
hər təslimiyyata hazır idi . Türkiyənin bir dövlət kimi varlığına
son qoyulurdu. Antanta qoşunları artıq Bosfor və Dardanel
boğazlarına nəzarəti həyata keçirirdi.
Məhz Atatürk xalqını yunan işğalı və Antantanın
imperialist aqressiyasına qarşı səfərbər edərək, I Dünya müharibəsi
nəticəsində məhv edilmiş Osmanlı imperiyasının qalıqlarından bir
dövlət qurmağı bacardı. Həmvətənlərinə milli qürur hissini,
özünəinamı qaytardı və yeni dövlətin əsaslarını
qoydu.
Bir anlığa onun keçdiyi həyat yoluna nəzər salsaq
başa düşərik xalqın liderliyinə və ya o bu mərtəbəyə təsadüfən
gəlib çıxmamışdı.
Gələcək marşal Gelibolu yarımadasının
ingilis-fransız desantından müdafiəsi zamanı (1915- il fevral-
1916-cı il yanvar ) şöhrət qazanmışdı. Antantadakı müttəfiqlərin
Gelibolu əməliyyatı tamamilə uğursuzluğa düçar
olmuşdu.
Türklər Dardanel boğazının müdafiəsi üçün alman
generalı Liman fon Sandersin ümumi komandanlığı altında 20
diviziyadan ibarət güclü qoşun qruplaşması yaratmışdılar. Türklərin
desant əleyhinə müdafiəsi möhkəmləndirilmiş sahil məntəqələri və
batareyaları sisteminə söykənirdi. Gelibolu yarımadasında olan
piyada diviziyalarından birinə polkovnik Mustafa Kamal komandanlıq
edirdi. Öz gəmilərdən açılan güclü artileriyya atəşlərini
mühafizəsi altında sahilə çıxan desant rəqibin amansız müqaviməti
ilə üzləşdi və çətin şəraitdə belə müdafiə olunanlar düşmənin
üzərinə dəfələrlə hücumlar da təşkil edirdilər. Bütün cəhdlərə və
dənizdən onlara dəstək verən artileriyya atəşlərinə baxmayaraq,
desant qoşunları Gelibolu yarımadasında irəliləməyə müvəffəq ola
bilmədilər. Döyüşün elə ilk günlərində müttəfiqlər 18 min nəfər
itki verməklə, cəmi 1-1,5 km. Irəliləyə
bilmişdilər.
Qabatəpə burnu yaxınlığında sahilə çıxan
avstraliyalılar Cunukbayir yüksəklilərinə qalxmağa başlayanda,
polkovnik Mustafa Kamal onları qabaqlamağa qərar verdi. O, şəxsən
özü batalyonunu piyada əlbəyaxa döyüşə apararaq, bütün diviziyanı
da ardınca çəkməyə müvəffəq oldu. Döyüşdə 5 min nəfər itki verən
avstraliyalılar hündürlükdən geriyə, sahil kənarına oturduldular və
elə orada da möhkəmləndilər.
Polkovnik Mustafa Kamalın komandanlığı altında
olan türk qoşunları əsas möhkəmləndirilmiş mövqelərini müdafiə edə
bildilər, baxmayaraq ki, dənizdən ingilis-fransız eskadrası onları
daim atəş altında saxlayırdılar. Gelibolu döyüşləri zamanı alman
generalı Liman fon Sanders müdafiədə aktiv idi. Mustafa Kamal onun
birinci köməkçisi kimi özünü ağıllı və cəsur hərbi komandir kimi
göstərə bildi.
Aramsız döyüşlərdə və xəstəliklərdən 25 min nəfərə
qədər itki verən (türk qoşunlarının itkisi də təxminən bu qədər
olub) müttəfiqlər öz qoşunlarını (145 min nəfər, 400 artileriyya
qurğusu) Gelibolu yarımadasından evakuasiya etməyə məcbur
oldular.
Müttəfiqlər öz qoşunlarını Geliboludan evakuasiya
edə-rək, təcili şəkildə Saloniki cəbhəsinə keçirdilər. Bir sözlə,
Antantaya boğazları ələ keçirmək nəsib olmadı.
1916-cı il yanvarında İstanbul sakinləri Gelibolu
mü-dafiəsinin qəhrəmanını qızğın alqışlarla qarşıladılar.
Göstərdiyi igidliklərə görə Mustafa Kamal çoxdan layiq olduğu
general-mayor rütbəsini və paşa titulunu aldı və xidmət sahəsində
sürətlə irəliləməyə başladı.
1916-cı ildən o, xeyli vaxt ərzində
Zaqafqaziyadakı 16-cı ordu korpusuna, sonra Qafqaz cəbhəsində 2-ci
orduya və Fələstin-Suriya cəbhəsində 7-ci orduya rəhbərlik
etdi.
7-ci ordu Suriya-Fələstin cəbhəsinə Qalitsiya və
Makedoniyadan gəlmişdi, alman generalı Erix fon Falkenqaynın
komandanlıq etdiyi “İldırım” ordusunun tərkibinə daxil idi. 1917-ci
ildə Müharibənin necə aparılmasına baxışlar məsələsində Mustafa
Kamal paşa ilə onun arasında ciddi münaqişə baş verdi, bu səbəbdən
paşa vəzifəsindən çıxarıldı və Almaniyadakı türk hərbi missiyasının
tərkibinə göndərildi.
1918-ci ildən isə vəzifəsindən alınmış general
ingilislərin təzyiqi altında Suriyanın şimalına geri çəkilən 7-ci
orduya komandanlıq etməyə başladı. O, hərbi əməliyyatların
gedişatını dəyişməyə çəhd edirdi. Oktyabrın sonlarında isə faktiki
olmayan bir ordunun, fon Falkenqaynın komandanı olduğu “İldırım”a
rəhbər təyin edildi. Elə həmin ayda türk sultanı-xəlifə
Vahidəddinin yavəri təyin olundu.
I Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Mustafa
Kamal paşa Şərqi Anadoluda mənzilləşən, ştabı isə ingilislər
tərəfindən işğal olunmuş Samsunda yerləşən 3-cü orduya müfəttiş
vəzifəsinə təyinat aldı. Mustafa Kamal müharibədə qələbə çalmış
tərəfin hərəkətlərinə müqavimət göstərmək istəsə də, bir şey
alınmadı.
Mustafa Kamal paşa 1918-23-cü illərdə Türkiyədə
gedən milli-azadlıq inqilabının rəhbəri idi . Sultan Vİ Mehmət
Tələt paşa hökümətini Əhməd-İzzət-paşanın partiyasız kabineti ilə
əvəz etdikdən sonra türk ordusuna rəhbərlik sultanın yavərinə
keçdi. Paşa ordu dairələrində mübaliğəsiz yüksək avtoritetə malik
idi və o, müharibədə məğlub olan vətəninin əsl müstəqil-liyə
qovuşmasına çalışırdı. Həmin zamanlarda isə inqilab vüsət almğa
başlamışdı. Kamalçıların ilk dövrdə fəaliyyəti cəmiy-yətdə
qruplaşanları “hüquqların qorunması” sahəsində milli qüvvələrin
təşkilatlanmasına yönəlmişdi. 1919-cu ildə cəmiy-yətlərin Sivas
konqresində yaradılan nümayəndəlik Komitəsi, əslində Türkiyənin ilk
müvəqqəti höküməti hesab oluna bilər. Kamalçıların tələbi ilə
1920-ci ilin yanvarında İstanbulda çağırılan konfrans Türkiyənin
müstəqilliyi barədə deklarisya qəbul etdi. Antanta güclərinin
qoşunları buna cavab olaraq İstanbulu işğal etdi. Parlament
qovuldu, bir çox ictimai və siyasi xadimlər isə həbs edildi. Böyük
Britaniya başda olmaqla imperialist qüvvələr Türkiyədə başlanan
milli-azadlıq hərəkatını tez bir zamanda yatıra biləcəklərini
düşünürdülər. 1920-ci ildə Türkiyəni parçalamağa və dağıtmağa
yönələn Sevr müqaviləsini sultan hökümətinə sırıyan imperialist
dairələr, bu müqaviləni zorla həyata keçirmək üçün açıq işğala
girişdilər və onun aparılmasını Sevr müqaviləsinə görə Türkiyənin
əraziləri hesabına böyük pay əldə etməli olan Yunanıstana
(1919-22-ci illər yunan-türk müharibəsi) həvalə etdilər. Antanta
güclərinin hərəkətləri kamalçıları işğalçılarla qəti mübarizəyə
qalxmağa vadar etdi. 1919-cu ildən Sivasda məskunlaşan hərəkat
1920-ci ildə Ankaraya köçürüldü.
1920-ci il aprelin 23-də Mustafa Kamal paşanın
sədrliyi ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi (yeni parlament) Özünü
dövlətin ali hakimiyyəti elan etdi. 1921-ci ilin sentyabrında
məcburiyyət qarşısında qalan sultan keçmiş yavərinə Ali baş
komandan rütbəsi və vəzifəsini verdi.
Bu böyük vəzifəsində də Mustafa Kamal paşa yenidən
hərb sahəsində fərqləndi, bu dəfə 1920-22-ci illər yunan-türk
müharibəsində.
İzmirə çıxan yunan qoşunları ölkənin mərkəzi
vilayət-lərinə soxularaq, Trakiyada Adrianopolu (müasir Ədirnə),
Anadoluda, İzmirdən 200 km. uzaqdakı Uşak şəhərini və Mərmərə
dənizindən canubdakı Bandırma və Bursa şəhərlərini ələ keçirdilər.
Yunanıstana bu müharibədə də Londondan hərtərəfli yardım
alırdı.
Anadolunun cənubi-qərbinə isə italyan ekspedisiya
qoşunları çıxarıldı. Lakin Mustafa Kamal paşa tərəfindən təşkil
edilən danışıqlar nəticəsində italyanları Anadolunu tərk etməyə
razı salmaq mümkün oldu. Kilikiyadan isə Fransa öz qoşun-larını
geri çəkdi.
Ali Baş komandan türk ordusunun hərbi gücünün
yüksəldilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlərə əl atdı və bu ordu onun
rəhbərliyi altında Yunanıstan qoşunlarına qarşı bir sıra uğurlu
əməliyyatlar həyata keçirdi. Yunan qoşunları tərəfindən işğal
edilmiş Anadolu ərazilərində də eyni vaxtda partizan hərəkatı
başlandı.
Yunan-türk müharibəsində ilk iri döyüş 1921-ci
ilin yanvarında İnönü yaxınlığında baş verdi. General Papulasın
komandanlığı altında Əskişəhərə hücum edən yunan qoşunu
İsmət-paşanın rəhbərlik etdiyi türk qoşunu tərəfindən geri
oturduldu. Yunanlar İnönünü tərk etməyə məcbur oldular. Lakin
sonradan əlavə kömək alan Papulas yeni hücuma keçdi. Həmin ilin
mart ayında İnönü yaxınlığında ikinci döyüş baş verdi, lakin inadla
müdafiə olunan türklər bu dəfə də onların hücumunun qarşısını
almağa müvəffəq oldular.
Tezliklə Yunanıstan kralı İ Konstantin
komandanlığı öz üzərinə götürərək, Əskişəhrdən Afyon-Qarahisar
tərəfdə yer-ləşən türk hərbi məntəqələrinə hücuma keçdi. Mustafa
Kamal-paşa qoşunlara geri çəkilərək Sakarya çayı tərəfdə yeni
mövqelərdə möhkəmlənmək barədə əmr verdi. Bu döyüşlərdə türk tərəfi
11 min, yunanlar isə 8 min nəfər itki verdi.
1921-ci il avqust-sentyabr aylarında Sakarya çayı
yaxınlığında gedən çoxgünlük döyüşlərdə Mustafa Kamal-paşanın
şəxsən rəhbərlik etdiyi türk ordusu şücaətlər göstərdiyinə görə ona
ən ali hərbi rütbə - marşal – və fəxri “qazi” titulu
verildi.
Cəmiyyətin bütün təbəqələrini birləşdirməyə nail
olan Mustafa Kamal sayəsində türk xalqı imperialist işğalçılarla
mübarizədə müvəffəqiyyətlər əldə etdi. Milli-azadlıq müharibəsində
türk xalqı qəhrəmanlıq və birlik nümayiş etdirdi. 1921-ci ildə
yunan qoşununun hücumunun qarşısını almağa müvəffəq olan türk
ordusu 1922-ci ildə əks-hücuma keçərək, işğalçıları tam
məğlubiyyyətə uğratdı. Bütün Anadolu işğalçılardan təmizləndi.
1923-cü il oktyabrın 6-da milli ordu İstanbula daxil oldu. 1923-cü
ildə bağlanmış, Sevr müqaviləsini ləğv edildi və yeni Lozanna sülh
sazişi imzalanaraq Türkiyənin müstəqilliyi beynəlxalq səviyyədə
tanınındı.
Hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra TBMM
1923-cü il oktyabrın 29-da sultanlıq üsuli-idarəsini ləğv edib,
Türkiyəni respublika elan etdi. Daha sonra TBMM və Atatürk
tərəfindən əsası qoyulan Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP)
rəhbərliyi altında islahatlar həyata keçirildi və Osmanlı
feodal-klerikal imperiyasının xarabalıqları üzərində yeni milli
dövlət formalaşdı.
1924-cü ildə xilafət ləğv olundu.
1923-34-cü illərdə dövlət quruluşunun əsasları,
hüquqi əlaqələr, mədəniyyət və məişət sahəsində islahatlar
aparıldı: respublika konstitusiyası qəbul edildi; müsəlman ruhani
mək-təbləri (mədrəsələr) və şəriət əsasında fəaliyyət göstərən dini
məhkəmə qərarları ləğv edildi; dərviş ordenləri və məktəbləri
(təkkə) bağlandı; avropa təqvimi və il hesablanması tətbiq edildi;
avropa nümunəli vətəndaş kodeksi qəbul olundu, müsəlman hüquq və
normaları ləğv edildi o cümlədən çoxarvadlılıq, həmçinin cinayət və
ticarətlə bağlı yeni kodekslər qəbul edildi; dinin dövlətdən ayrı
olduğu elan edildi; ərəb əlifbasından latın qrafikalı əlifbaya
keçildi; bələdiyyə, sonra isə parlament seçkilərində qadınlara
iştirak etmək hüququ verildi və s;
Atatürk türk iqtisadiyyatını xarici kapitaldan
asılılığını aradan qaldırmağa yönələn bir sıra mütərəqqi tədbirlər
həyata keçirdi. Bəziləri ləğv olunmaqla yerdə qalan xarici
konses-siyaların hamısı satın alındı, milli banklar yaradıldı, bir
sıra yeni dəmiryolları, limanlar, sənaye müəssisələri və s.
tikildi.
Atatürkün islahatları feodal-klerikal elementlərin
amansız müqaviməti şəraitində hətyata keçirilirdi. 1926-27-ci
illərdə baş verən açıq antihökümət çıxışları
yatırıldı.
1928-ci ildə Türkiyədə gender bərabərliyi tanındı
və qadınlar seçki hüquqları əldə etdilər. Bu anoloji hüquqları
Avropanın bir çox ölkərində qadınlar Türkiyədəkindən gec əldə
ediblər. Türk qadınları seçki hüququnu 1926-cı ildə əldə ediblər.
Britaniya imperiyasında isə qadınların seçki hüququ 1928-ci ildə
kişilərin hüquqlarına bərabərlik qazanıb və onlar 21 yaşından səs
vermək hüququ əldə ediblər. Almaniyada bərabərlik hüququ 1918-ci
ildə qəbul olunsa da, hakimiyyətə gələn nasional-sosialistlər onu
1933-cü ildə ləğv ediblər, bu hüquq yalnız 1948-ci ildə bərpa
edilib. Yunanıstanda isə qadınlara 1952-cil mayın 28-də bu hüquq
verilib və onlar yalnız 1956-cı il 19 fevral parlament seçkilərində
iştirak edə biliblər, buna qədər yalnız yaşı 30-dan yuxarı və
savadlı olanlar seçkidə iştirak edə bilərdilər. İspaniyada
qadınların seçmək hüququ rəsmi olaraq 1931-ci ildə müxalifətin
dövründə qəbul edilib, parlamentdə olan iki qadın Marqarita Helken
və Viktoriya Kent deyirdilər ki, ispan qadınları səs vermək üçün
çox sadəlövh və cahildilər, bu isə ikinci respublikanın
mövcudluğunu təhlükə altına qoya bilər. Fransız qadınlar yalnız
1944-cü il 21 aprel tarixində keçirilən seçkilərdə Fransanın
Müvəqqəti höküməti tərəfindən bərabər şəkildə iştirak etmək hüququ
əldə etdilər. Qadınların kişilərlə bərabər hüquqda iştirak etdiyi
ilk seçkilər 1945-ci ilin 29 aperlində keçirilmiş bələdiyyə
seçkiləri oldu, daha sonra onalar oktyabr ayında keçirilən
parlament seçkilərində də iştirak etdilər. Fransa Əlcəzairində isə
yerli müsəlman qadınlara seçki hüququ 1958-ci il 3 iyul dekreti ilə
verildi. İsveçrədə qadınların seçki hüququ ilə bağlı referendum
1959-cu il fevralın 1-də keçirilib. Lakin həmin referendumda böyük
əksəriyyət bunun əleyhinə çıxıb. İsveçrə 1971-ci ilə kimi
qadınların seçki hüququ tanınmayan yeganə qərb respublikası olaraq
qalırdı.
Mustafa Kamal cəmiyyətdə qadınların azadlığına
hərtərəfli dəstək verirdi. Qadınlara hələ 1-ci dünya müharibəsi
dövründə kommersiya fakultələrində oxumağa icazə verilmişdi, 20-ci
illərdə isə artıq onlar İstanbul universitetinin humanitar
fakultəsində təhsil alırdılar. Onlara Bosfor boğazını keçən
gəmi-bərələrin göyərtəsində görünməyə icazə verildi, halbuki bundan
əvvəl qadınlar kayutdan çıxa bilməzdilər. Tramvay və qatarlarda
kişilərlə eyni vaqonlarda getmələrinə olan yasaq da aradan
götürülmüşdü.
Prezident “sivilizasiyalı xalqın anaları və
bacılarınndan” özlərini bu xalqa layiq aparmalarını tələb edirdi.
Qadınlar səs vermək və bələdiyyə və parlamentə seçilmək hüququ əldə
etdilər.
Atatürk müəyyən hallarda ər-arvadın böşanmasına da
icazə verdi. Ümumiyyətlə, qadınlar xeyli “hüquq və azadlıqlar” əldə
etdilər.
20-ci illərdə Kamal höküməti şəxsi təşəbbüslərin
dəstəklənməsi üçün də az işlər görmədi.
Türkiyəni də sarsıdan dünya iqtisadi böhranı
başlandı. Mustafa Kamal iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi siyasətinə müraciət etdi. Bu təcrübə dövlətçilik
(etatizm) adını almışdı. Hökümət sənaye və nəqliyyat sektorunda
dövlət mülkiyyətini genişləndirməklə yanaşı, daxili bazarı da
xarici innvestorların üzünə açırdı. Bu siyasəti müxtəlif
variantlarda sonralar bir çox Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələri təkrar etmişdilər.
30-cu illərdə Türkiyə sənayenin inkişaf tempinə
görə dünyada üçüncü yeri tuturdu.
Mustafa Kamalın islahatlarına qarşı çıxan
düşmənləri də çox idi, əldə olunmuş bu nailiyyətlərdən geri
çəkilməyə aşkar-da və ya gizlində elə indi də cəhd edənlər az
deyil.
Lakin tarıx sübut etdi ki, Atatürk güclü lider
olaraq dövlətinin və millətinin taleyində əsas rol oynadı və bu
fəaliyyət onun türk psixoloji təfəkkürünün məhsulu kimi özünü
büruzə verirdi. Təsadüfü deyil ki, Atatürk güclü lider olaraq , ona
olan təzyiqlərə baxmayaraq mövqeyini qoruyub saxladı və ətrafında
baş verən hadisələrə intuisiyasına söykənərək dəqiq qiymət verdi.
Güclü liderin əsas xüsusiyyətləri mühüm məsələlərin operativ həlli
zamanı üzə çıxır, belə ki, o, əksər hallarda nələrisə etməkdə
gözləyici mövqe tutan ətrafından fərqli olaraq bir addım irəlini
daha aydın görür. Bundan sonra yaxın ətrafındakılar özlərinin
uzaqgörən olmadıqlarını başa düşür və bir çox hallarda onlarda
liderə olan inamsızlığın yerini qibtə hissi əvəz
edir.
1938-ci il noyabrın 10-da sərt və parlaq əskər,
görkəmli dövlət xadimi Mustafa Kamalın ürəyi 57 yaşında dayandı.
Onun vaxtsız ölümü Türkiyə üçün böyük itki idi..
Adıgözəl Məmmədov - Avrasiya iqtisadi
əməkdaşlıq inustitunun eksperti , Psixoloji portretolgiya siyasi
analizlər mərkəzinin rəhbəri
-
Rəsmi xronika14:51
İlham Əliyev bu qanunu təsdiqlədi
-
Nida Xəbər 14:26
Yeni Kaledoniyada Azərbaycan bayrağı qaldırıldı
-
Magazin113:31
Tolik pərt etdi: "Bu da liftdə öpüşən Sabir" - VİDEO
-
Magazin112:56
Xalq artistindən valideynlərə və müəllimlərə MÜRACİƏT - VİDEO
-
Ekologiya12:31
Sabaha olan hava PROQNOZU - 20 dərəcə isti
-
Cənubi Qafqaz12:01
Paşinyan Şahramanyana cavab verdi - İrəvanda “mühacir hökumət” davası
-
Hadisə11:46
Ağdərədə qumbaraatan tapıldı - FOTO
-
İdman11:06
"Qarabağ"ın futbolçusu Fransa klubu ilə anlaşdı - FOTOFAKT