“Çək nəşəni, qoy tüstüsü dağlarə yayılsın”

Aqşin Yenisey

“Facebook” statuslarımın birində iyirminci əsrin ikinci yarısından başlayaraq professorların (Eko, Maalof və s.) ədəbiyyata gəlməsini tənqid edib, özümü məlumat aclığından və azlığından əziyyət çəkən bir xeyli adamın gözündən salmışdım. O vaxtkı tənqidimin sıravi oxucular üçün anlaşılmaz olan iki səbəbi, daha doğrusu, iki iddiası vardı; birinci iddiam bu idi ki, professorlar bu mərtəbəyə yüksələnə qədər həmişə ölü faktlarla işlədikləri üçün onların dili yaradıcı həyəcandan məhrumdur, yəni bu dil binokl kimi uzağı görə və göstərə bilər, amma insanın canlı gözünün yerinə ağlaya, gülümsəyə bilməz.

Bu dillə insanı yox, onun skeletini təsvir etmək olar. Bu dil onu yazan professorların peşə vərdişlərinin qoyduğu çərçivədən kənara çıxa bilməz, deməli, təfəkkürə ədəbiyyatın dil vastəsilə ötürdüyü azadlıq duyğusunu deyil, elmin faktlar vasitəsi ilə ötürdüyü standart darısqallığını gətirə bilər. Bu dilin mifi var, amma mifoloji qatı yoxdur, çünki o, öz rasionallığını təsdiq etmək üçün insanın mifoloji təfəkkürlü bir varlıq olduğunu inkar etməlidir. Bu dildə tanrının özü belə obraz deyil, nəsnəsdir. Halbuki bu gün Avropa ölkələrində belə siyasətçilərin cəmiyyətdə reytinq qazanması və bu reytinqi qoruması üçün siyasi texnoloqlar XXI əsrin mifologiyası olan “Şəhər əfsanələri”ni yaradırlar. Məsələn, mediada Xorvatiya prezidentinin 20 qəpiklik ictimai tualetin qabağındakı növbədə ayaqlarını bir-birinə sürtüb qıvrıldığı yerdə şəklini paylaşırlar ki, seçkini növbəti dəfə udmağa hazırlaşan müasir mifin sosial məzmunu tamamlansın. Bu cur mif yaradan şəhər əfsanələri nədənsə həmişə seçki ərəfəsində medianı bürüyür, başqa vaxt siz o prezidenti ümumi ayaqyolunun qabağında görə bilməzsiniz və s. Yəni hətta bu gün də kifayət qədər rasional düşünən cəmiyyətlərdə səs alan siyasətçilər özlərini mifə çevirə bilən, öz mifik əhvalatlarını yarada bilənlərdir. Tramp mifi göz qabağındadır, Ərdoğanın mifik gücünü isə heç kim dana bilməz. Fikir versəniz, görərsiniz ki, biri qatı xristian, biri qatı müsəlman olan hər iki prezident, hər iki müasir mif xalqın nəbzini tutmaq üçün elmin ölü faktlarını və həyəcansız dilini deyil, ədəbiyyatın işlək obrazlarını və həyəcanlı, emosional dilini kullanırlar. Doğrudur, yanlışdır, bu, müzakirə oluna bilər, amma reallıq budur ki, insanoğlu miflərsiz yaşaya bilmir. Vaxtilə Yahovanın yəhudilərə verdiyi mifik vədləri bu gün öz xalqına verə bilməyən şəxslər seçkilərə qatılmasa yaxşıdır. Dilin həyatiliyi, həyəcanı hətta siyasətdə belə faktları üstələyirsə, romanın “nə yazmaq” yox, “necə yazmaq” sənəti olduğunu xatırladıb keçirəm ikinci iddiamın birinci abzasına.

Professorların ədəbiyyata gəlişini tənqid etdiyim ikinci səbəb, onların təkcə dilinin deyil, mövzularının da canlı mühiti ifadə etməməsidir. “Canlı mühit” nədir? Sualınızı dərhal eşitdim. Bu, müəllifin nədən, hansı mövzudan yazırsa yazsın, yazdığını bu günün reallığına, canlılığına daşıya bilməsidir. Onu yenidən dirildə bilməsidir. Bunu bacarmırsa, o, yazıçı deyil, məsələn, arxeoloqdur, tarixçidir, turistdir və s. Tolstoy adını da “Dirilmə” qoyduğu romanında xristian mifologiyasındakı məşhur “Dirilmə” gözləntisini XIX əsrə daşıya bilmişdi, yaxud Bulqakov İsanın gənclik iztirablarını XX əsrə gətirib çıxardı “Master və Marqarita”da. Amma professor Amin Maalof “Səmərqənd” romanında elə XIII əsrdədir və hiss olunur ki, gəzdiyi, gördüyü hər şeyə nabələddir. Sufinin sxemini çəkir bizə, onun allahı aşan emosional vəcdindən bir çimdik belə dadızdırmır oxucuya. Əsərdə Ömər Xəyyam var, sufi yoxdur. Yazıçı ilə professor kafasının fərqi burda üzə çıxır; professor üçün material Xəyyam olandır, yazıçı üçün sufi olan. Yaxud Eko “Qızılgülün adı”nda hadisəni öz dövrünə gətirmək əvəzinə, özünü hadisənin dövrünə aparır; faktı fakt kimi yazır. Bax, bu ədəbiyyat deyil, bu yazıçılıq deyil, sadəcə, professorluqdur. Yazıçı faktı obrazlaşdıran, dirildən, ona yenidən yaşamaq haqqı verən məxluqdur. Frans Kafka XX əsrdə beş min il əvvəlin yəhudi mifologiyasındakı yalan xaosunu və onun necə vahiməli olduğunu göstərirdi bizə, amma heç bir yəhudi allahının adını çəkmədən edirdi bunu. “Qəsr”i xatırlayın; hardasa kimsə var və səni çağırıb, sənə ehtiyacı olduğu xəbərini göndərib, səninlə görüşəcəyini vəd edib və sən (yerölçən) gəlmisən, amma onun, səni çağıranın, gözləyənin varlığını, yoxluğunu heç cür anlaya, sübut də bilmirsən. Özünü onun həm varlığına, həm yoxluğuna inandırmaqda və inandıra bilməməkdə aciz-avara qalmısan. Üstəgəl, dayanmadan qar (problemlər) yağır. Nəticəsiz axtarışlar içində insan həyatı məqsədsizləşir və təsadüflərdən ibarət bir canfəşanlığa dönür. Bu mənanı, ya da mənasızlığı professor kəşf edə bilməz, bunu kəşf etmək üçün, sadəcə, yazıçı Kafka olmaq lazımdır. Öpürəm səni, Kafka! Canlı mühit elmi mətndə təsvir olunması mümkün olmayan mühitdir. Sənətin elmdən ən vacib fərqi mətndə canlı mühit yaratmasıdır. Yarada bilmirsə, o, sənət deyil, ədəbiyyat deyil, nəsə başqa şeydir. Hə, bu məsələdə oxucunun da mövqeyi maraqlıdır: siz romanda nə axtarırsınız, orta məktəbdə oxumadığınız məlumatı, yoxsa həyatın heç bir müəllim tərəfindən öyrədilə bilməyən qatlarını. Günümüzün oxucusu kitaba, sadəcə, bilik mənbəyi, yeməyə, sadəcə, qarın doyuran nəsnə kimi baxdığı üçün, onu estetika və dad maraqlandırmır. O, kitab mağazasına da “McDonalds”a getdiyi məqsədlə gedir.

Yəqin ki, mənimlə indi yazacağım cümləyə görə çox az adam mübahisə etmək fikrinə düşəcək ki, inkivizisiyadan sonra elmi şüur prosesi olmaqdan çıxarıb, şüuraltı prosesə, reallıqdan yuxuya çevirən iki hadisə oldu. Birincisi, Naqasaki, Xirosima hadisələri, ikincisi, Qaqarinin kosmosa uçuşu, yəni kosmosun fəthi. Bu iki hadisəyə qədər elm dar çevrənin maraq dairəsində idi. Niyə bu iki hadisə? Çünki hər iki hadisə insanoğlunun metafizik qorxularını diriltmişdi; Naqasaki, Xirosimada ölüm, kosmosun fəthi zamanı Göyüzü yeni məna, yeni şəkil qazanmışdı. Hər iki hadisə insanın metafizik məzmununu silkələmişdi; Elm ilk dəfə dini mağaralarda mürgüləyən Ölüm və Səma kimi iki nəhəng mifik divi yuxudan oyatmışdı, ilk dəfə canlı mühit yaratmışdı. Min illik mənalar dəyişirdi, min illik anlayışlar radiasiyaya məruz qalmışdı. Naqasakiyə qədər insanda belə bir fikir var idi, bütün ölümlərin dadına baxıb, daha kəşf olunmamış, ölünməmiş ölüm qalmayıb. Bu, bir az da təsəlli idi, psixoloji arxayınlıq idi. Ölümü tanımaq insana özgüvən hissi verir. Elm ilk atom silahı ilə bu arxayınlığı, bu özgüvəni darmadağın etdi; yeni və daha ədalətsiz bir ölüm peyda olmuşdu. Yaxud kosmosun fəthi insanın müqəddəslik anlayışının təməli olan əlçatmazlıq duyğusunun içinə ...mışdı. Pozitiv, yaxud neqativ münasibətlərə tuş gəlməsindən asılı olmayaraq, hər iki hadisədə professorlar elmə xas olan canlı mühiti yarada bilmişdilər, amma onların ədəbiyyata gəlişi ədəbi mühiti ölülər aləminə çevirdi. Modernizm mərhələsini keçməyən cəmiyyətlər Türkiyə, Azərbaycan, müəyyən mənada Rusiya kimi ölkələrdə postmodernizm adı altında yenidən dinin, tarixin küyünə düşdülər. Amma Ekonun yazşıçılıq etdiyi Qərb dünyasında insanlar onun ölülər səltənətinə deyil, elmin “Slikon vadi”si kimi canlı mühitlərinə üz tutdular.

Bir az da dirilmə, dirilik anlayışı haqqında... Dini mətnləri mifoloji qaranlıqdan xilas etməyin yeganə yolu onları ədəbiyyatın məcazlarına çevirməkdir. Bu zaman onların ilahi tilsimi sınır, mif obraza, yuxu reallığa çevrilərək həyati əhəmiyyət qazanır. Məsələn, uşağın qurban kəsilməsi tələbi mifini bugünkü ədəbiyyatın gözü ilə məcazlaşdıraq. Əslində, maddi dünyada böyümə mənəvi dünyadakı uşağın öldürülməsi ilə başlayır, yəni hər kəs öz içindəki uşağı maddi dünyadakı bir istəyə, ehtirasa qurban verir (kəsir). Kimi öz içindəki uşağı hakimiyyət ehtirasına görə qurban kəsir, kimi evdə arvadın gözündə kişiyə oxşamaq üçün öz içindəki uşağı öldürür, kimi, sadəcə, “kişi kimi qadın” titulunu qazanmaq üçün öz içindəki qız cocuğunun boğazını üzür. Bu mənada uşaqlıq məfhumu qurbanlıq məfhumunun sinonimdir. Öz içindəki uşağı heç kimə, heç nəyə qurban kəsməyənlər isə həyatda diri ikən heç nəyə nail ola bilmirlər. Çünki şərt budur ki, bıçaq o uşağın boğazına dirənməlidir və ona yaşamaq haqqını sən yox, o qurbanı səndən istəyən verə bilər. Bizim reallaşan arzularımız öldürə bildiyimiz uşaqlığımızdır. Dirilmə uşaqlarda, uşaqlıqda baş verir. Aramızda yeganə diri uşaqdır. Ədəbiyyatda, sənətdə də dilin, mövzunun dirilməsi bu cür baş verir; şair dilə, yazıçı mövzuya yenidən uşaqlıq qazandırır, ilkinlik bəxş edir. Kafkada yəhudi, Bulqakovda xristian mifologiyası yenidən dirilir, Saramaqo, ümumiyyətlə, “İsanın İncili”ndə uşaq (diri) İsanı yazır. Yaxud bizim Vaqif Bayatılının şerində Azərbaycan türkcəsi öz uşaqlığına qayıdır. Vaqif Bayatlının elə misrası var ki, adam onu oxumaq yox, uşaq kimi tutup öpmək istəyir. Çünki o, misra, doğrudan da, uşaqdır, Azərbaycan türkcəsinin Vaqif Bayatılının şerində dirilən uşaqlığı. Lap psixoanalitik dərinliyə ensək, sənətin içimizdə heç kimə, heç nəyə qurban vermədiyimiz (kəsmədiyimiz) yalqız uşağın öz-özü ilə oyunundan başqa bir şey olmadığını görərik.

yaxınlarda “Mono Liza” əsərinin hərraca çıxarılarsa, səhv etmirəmsə, 2 milyard dollara satıla biləcəyi haqqında bir xəbər oxudum və bu əsərə bu qiyməti verən fərziyyələrdən biri də “Mono Liza”nın üzündə hamilə qadının üzündə olan o sehrli ifadənin olması fərziyyəsidir. Bu yenidən dirilmənin, canlanmanın astanasında olan qadının üzündə görünən kədərli təbəssüm bətndəki uşağın üzünün əksidir. Bətndəki xoşbəxtliklə dünyaya ağlaya-ağlaya gəlməyin məyusluğundan doğan bir çöhrədir. Bu şəkildə bəşəriyyətin uşaqlıq ruhu əks olunub və bu üzü yalnız sənət görə, kağıza köçürə bilər. Elm üçün bu üz, sadəcə, doğmağa hazırlaşan nənəmnehrə bir arvadın sifətidir. Çünki elm üçün, professor üçün biq-bənqdən, yəni partlayışdan, yaradılışdan, doğuşdan sonrakı dünya maraqlıdır, hansı ki, bu “sonrakı” dünya sənət üçün cansıxıcı bir yerdir. Sənəti yaradılışın özü maraqlanırır, ona görə yaradıcı zəka biq-bənqdən əvvələ, dirilmənin, canlanmanın başlanğıcına can atır. Məsələn, indi siz məndən Nəsiminin harda olduğunu soruşsanız belə cavab verərəm: Tanrını keçəndən sonra dümdüz gedin...

P.S. Ədəbiyyata tragediya janrını gətirmiş Aristotel də 2400 il əvvəl bunu deyirdi: “Tragediya yenidən doğuş təcrübəsinə yol açan qorxu və mərhəmət duyğularının katarsisidir. Tarix, şeir və mifdən dəyərsizdir, biri nə baş verdiyini danışır, o biri isə nə baş verə biləcəyini...”