Kim bizim gözümüzdə sənətlə sağmal inəyi eyniləşdirib?

Aqşin Yenisey

Zaman on doqquzuncu əsrin ortaları, məkan Qərbi Avropa. Cəmiyyətdə oturuşmuş ictimai-sosial mexanizm kimi qəbul olunmuş din əldən gedib, onun yerinə mənəvi varisi əxlaq əyləşib. Artıq kütlənin həmrəyliyinə din yox, əxlaq cavabdehlik daşıyır, ictimai münasibətləri, sosial davranışları o idarə edir. Kütlə və kütləvi olanın əksinə gedənləri o, sürüyə qaytarır, mühakimə edir, özünə xidmət edənləri mükafatlandırır, boyun əyməyənləri cəzalandırır. Fərdə və fərdi olana nəzarət indi əxlaqın əlindədir. İnsan, söz, fikir azadlığını indi din yox, əxlaq təhdid edir. Sürü həyatına xələl gəlməsin deyə, din tanrının adından istifadə edib hökmlər verdiyi kimi, əxlaq da dinin adından yararlanır. Onun üçün fərdi fikir deyə bir şey yoxdur, fərdi azadlıq deyə bir şey ola bilməz. Fikir varsa, o ancaq kütləni ifadə etməlidir, azad olacağıqsa, yalnız sürü şəklində azad olmalıyıq. Əxlaq özünü bildiyiniz qoyun sürüsünü idarə edən çoban kimi aparır cəmiyyətdə və onun güclü arxası var – Avropa burjuası. Kütləni parçalanmağa qoymaq istəməyən Renessansdan əvvəlki dini kastanın, kilsənin yerini tutmuş burjua. İndi vergilərə onlar nəzarət edir. Xalq həmişə olduğu kimi ağlı yox, pulu olanın yanındadır. Bu dövr Avropasında əxlaq kütlə üçün dinin nostalji xatirəsi idi, ailə üzvləri üçün itirilmiş atanı əvəz edən böyük oğulun rolunu oynayır. Xalq əxlaqdan mifoloji yalanların qoxusunu alırdı, ona görə fərdlərin, fərqlərin deyil, burjuanın tərəfində idi. Bu dövrdə burjua-xalq həmrəyliyinə qarşı tez-tez sənət və sənətçi üsyanları baş qaldırırdı. Fərd özünü həmişə olduğu kimi elmi, fəlsəfi fikirlərdə, sənət əsərlərində ifadə etməkdəydi. Əxlaqın təhdidinə tuş gələnlər də daha çox sənətçilər idi. Çünki elm və fəlsəfədən fərqli olaraq sənətin mistik bir tərəfi olduğu üçün din də, əxlaq da ona həmişə özünün dönük çıxan övladı kimi baxıb, ən çox onu cəzalandırmaq istəyib. Dini, əxlaqi düşüncə yaradıcılığı həmişə allah vergisi hesab edir və bu düşüncəyə görə, şairin, rəssamın, yazıçının mifologiyalara qarşı çıxması, dinin və əxlaqın hökmlərindən boyun qaçırması ona öz yaradıcı gücündən lütf edib pay vermiş allaha qarşı çıxmasıdır. Ona görə din və əxlaq həmişə, ilk növbədə sənəti cəzalandırmağın peşindədir. O dövrdə burjua və xalq əxlaqın, sənət və sənətçi azadlıq və gözəlliyin müdafiəçisi kimi çıxış edirdi; birincilərə çörək və dinclik verən ictimai əxlaq (bundan sonra biz ona “əhliləşdirilmiş din” deyəcəyik) ikinciləri ac saxlayırdı. İctimai əxlaq, yəni “əhilləşdirilmiş din” azadlıq və gözəlliyin düşməni idi. Cəmiyyət insan azadlığını yalnız hökumətin (bunun da adını öz aramızda “sosial kilsə” deyə çağıraq) verə biləcəyi imtiyazlar kimi başa düşürdü, azadlıq uğrunda mübarizəni yalnız siyasi qərarlarla mübarizə kimi görürdü. Başqa növ bütün azadlıqları rədd edirdi. Xalqa elə gəlirdi ki, azadlıq yalnız boyunun dərisini sürtüb bədəni incidən boyunduruğun ipinin dəyişdirilməsidir. Xalq öz ağrısının peşində idi, onu sənətin can atdığı gözəlliklər maraqlandırmırdı. Xalq gözəlliyə, bir növ, şıllaq atırdı. Onun azadlıq yanğısını körükləyən bundan daha pisinin ola biləcəyi qorxusu idi: “Boyunduruğu yeniləyin, bəsimizdir”. Kütlə əxlaqla, yəni dinin, “itirilmiş atanın” nostaljisi ilə yaşamaq istəyirdi. Yeniliyə nifrət edirdi, çünki hər bir yenilik onu özünün mifik yalanlarının xatirəsindən uzaqlaşdırırdı. Bu emisional xiffəti altdan-altdan izləyən Avropa burjuası istənilən sənəti və sənətçini əxlaq düşməni elan edib, parçalaması üçün xalqın önünə atırdı.

Və bu dövrdə qəfildən Marksla Engels evliliyi bir mənfəət müqaviləsi olaraq fahişəliyin ən yüksək forması adlandırıb ailə əxlaqına hücum etdilər. Flober bu fikrin davamı olaraq əxlaqa köləlik edən ailə qadını obrazını ayaqlar altına atan “Madam Bovari”ni yazdı. (Bunları yazıya köçürərkən mən belə bugünkü Azərbaycanda qorxu hissi keçirirəm.) Mone sərgiyə gələnləri lümlüt qadın təsviri olan, özünün “Olimpia” tablosu ilə xəcalətdən üzlərini tutmağa məcbur etdi. Bugünkü tənqidçilərin sənətdə modernizm cərəyanının banisi hesab etdikləri Şarl Bodler Fransada “Şər çiçəkləri” şeirlər kitabını çap etdirdi. Kitabda Bodlerin III Napoleon hökuməti tərəfindən məhkəməyə verilməsinə yol açan beş-altı şeir var idi ki, bunların içində istintaq materialına tikilmiş olanında şair öz fahişəsi ilə cinsi əlaqəsini təsvir və tərənnüm edirdi. Məhkəmə şairi fransiz ictimai əxlaqını, “əhliləşdirilmiş dinini” təhqir etməkdə və ədəbsizlikdə günahlandırdı. Məhkəmənin qərarı ilə Bodlerin Fransanın hörmətli xanım və bəylərinin əxlaq sərhədlərini aşdığı elan edildi və şair 300 frank cərimə ilə cəzalanrıldı, 6 şeir isə kitabdan çıxarıldı.

Bizim ədəbiyyatda, sadəcə, heca şerindən sərbsət şerə keçid kimi başa düşülən modernizm Avropada əxlaqi təhdidə qarşı qeyri-əxlaqi kobudluq kimi yaranmışdır. Bu, Renessansadan sonrakı Renessans idi. Dini inancın əsarətindən qurtulmuş insan azadlığını əxlaqi boyunduruğun məhkumluğundan xilas etmə cəhdi və əzmi idi. Bu dövrün yazarları ortaya “sənət sənət üçündür” ideyasını atdılar və bu ideyanı öz əsərləri ilə əbədiləşdirdilər. Azadlıqdan və gözəllikdən zövq almaq istəyən oxucu, tamaşaçı bir sənətçinin özü qədər “əhliləşdirilmiş dinin” məhkumluğundan xilasa can atmalıydı. Bu modern düşüncəyə görə sənət heç kimə və heç nəyə deyil, yalnız özünə xidmət etməliydi. Sənətin, ədəbiyyatın eşqə, tanrıya, ölkəyə, əxlaqa xidməti və təsiri axmaq fikir kimi dəyərləndirildi. Oskar Uayld ingiltərəli estet Volter Piterin “bütün sənətlər həmişə musiqinin yerində olmağa can atır” fikrini davam etdirərək elan edirdi ki, sənətin məqsədi də sənətdir. O dövrdə sənətin gözəlliyə və azadlığa münasibəti də dəyişdi. O vaxta qədər cəmiyyət faydalandığı şeyləri gözəllik, karına gəlməyənləri eybəcərlik kimi qələmə verirdi. Məsələn, qadına ona görə gözəl deyirdi ki, onunla yatmaq istəyirdi. Yeni yanaşmaya görə, bu, gözəllik yox, ehtiyac idi. Bu dövrün yazarlarından biri öz romanın ön sözündə yazırdı: “Evdə ən çox ehtiyac olan yer tualetdir, belə çıxır ki, ən gözəl yer də tualet olmalıdır. Faydalı olan hər şey çirkindir”. Deməli, belə çıxırdı ki, bu dövrə qədər insanlar eybəcərliklə gözəlliyin yerini səhv salmışdılar. Məsələ bu qədər qəddarcasına qoyulmuşdu. Bu, onu göstərirdi ki, sənət özündən başqa nəyəsə xidmət etmək, fayda vermək məqsədi güddükdə, yalan danışmağa, eybəcərliyi gözəllik kimi təqdim etməyə məhkumdur.

Bu ideya dünya yaradıcılıq tarixində intellektual bir inqilab idi və on doqquzuncu əsrlərin ortalarından başlayaraq Avropada baş vermişdi.

İndi XXI əsri əvvəlləridir, görək Azərbaycanda vəziyyət nə yerdədir? Məsələn, gənc yazarlara ən çox verilən sual hansıdır? Yəqin, hamı razılaşar ki, yazarlardan cavabı gözlənilən ən aktual sual budur: “Bəs sən özün nə etmisən ki?” Yəni bizə nə faydan toxunub? Filan Xalq şairinin “Ana” şerini, heç olmasa, toylarda segah altında oxuyub ağlaşa bilirik, bəs sən nə vaxt öz şerinlə bizi ürəkdən ağlatmısan, ey gənc şair? İctimai şüurumuz, mənəvi ehtiyaclarımız, intellektual tələbatlarımız hələ də sağmal inəklə sənət, fəlsəfə arasında fərqi müəyyən edə bilməyib. İnəyi sağıb südünü içirik, bəs sənin romanın bizim hansı ehtiyacımızı qarşılayıb, ey adəmi bikar? Ehtiyac olan yerdə gözəllik olmaz. Bunu yuxarıda Avropa modernistləri də dedi. Ona görə də bizim cəmiyyəti sənətin gözəllikləri maraqlandırmır, lap dünya gözəli olsun, bir banka xiyar turşusu qədər faydası yoxdursa, səndən sənətçi olmaz, əgər qalxıb bir məsələyə tənqidi münasibət sərgiləsən, səndən heç adam da olmaz. Sənət haqqında toplu düşüncə budur. Sənətçi azadlığına verilən dəyər isə budur; “əşi, alkaşdırlar!”. Onun üçün azadlığın bir növü var, mitinqlərdə şəkil çəkdirmək və oyan-buyan olan kimi mühacir sifəti ilə aradan “cırmaq”. Yəni öz azadlıq mübarizəsində də bir fayda güdür. Öz azadlığının da mənəvi gözəlliyi onu maraqlandırmır.

Yaxşı, bu faydasevərlik düşüncə bizdə necə və nə zaman yaranıb? Bəyəm İmadəddin Nəsiminin şerindən xalq fayda görürdü ki, onu bu vaxta qədər oxuya-oxuya, sevə-sevə qoruyub? Onun ki, qəzəlini oxuyanları tutub edam edirdilər. Kim bizim gözümüzdə sənətlə sağmal inəyi eyniləşdirib?

Sovet hökuməti!!!

Yaradıcı təcrübə sübut edir ki, xalis sənət adamının mütləq bir bədbəxt tərəfi olmalıdır və bu, onun cəsarəti, yaxud “günahı” ucbatından olmalıdır. Həyatında cəsarətin zədəsi olmayandan dahi, üzərində təhqirin ləkəsi olmayandan peyğəmbər olmaz! Sovet hökumətindən qonorar alan yazarların heç birində bunlar olmayıb.

Sovet sənətçiləri azadlıq və gözəllik anlayışı ilə deyil, fayda anlayışı ilə tərbiyə olunmuşdular. Onlardan hamı, hökumət də, xalq da fayda gözləyirdi. Ona görə onların mövzuları məişətdən kənara çıxmırdı. Onlara verilən qiymət də məişət səviyyəsində idi; təqaüd, maşın, ev və s. Bunun nəticəsində biz böyük mədəniyyətin mövzularını, suallarını məişətimizə, gündəlik həyatımıza gətirə, böyük mədəni ideyaları öz gündəlik həyatında həll etmiş xalqların sırasına qoşula bilmədik. Əksinə, həyati vacib anlarda məişətimizi qorumaq naminə, birinci mədəniyyətimizi qurban verdik, yəni 5 manat irəli düşmək üçün namus anlayışına toxunacaq yalanlar danışdıq, sonra bu yalanı doğrulamaq üçün ən müqəddəs bildiyimiz “Qurana”, allaha and içdik. Bunu bizdən tərbiyə olunduğumuz fayda prinsipi tələb edirdi. Faydalıdırsa, hər bir eybəcərlik gözəl və qəbuldur. Halbuki yalan danışmamaq, inanc böyük mədəniyyət göstərgəsi idi.

Bizi sovet cəmiyyətindən fərqləndirən daha dəhşətli bir durumumuz da var. Bizim mədəniyyətimiz bizə işğal qarşılığında verilmiş ağrıkəsicidir. Biz mədəniyyətin heç bir növünü həyatla mübarizə forması kimi yaratmamışıq. O, bizə irəli getmək üçün yox, geri qalmamaq üçün verilib. Ona görə onun bizim üçün heç bir həyati dəyəri, həyatdan üstün dəyəri yoxdur. Mədəniyyət bizə işğalçı ilə dil tapıb yola getdiyimizə görə verilmiş bir medalyondur, o, evdə, qutuda saxlamaq və hərdənbir baxıb fəxr etmək üçün bizə lazımdır. Onun praktik yox, poetik, romantik faydası var var. Nizami Gəncəvi, Axundov, Hacıbəyov, lap elə Bəxtiyar Vahabzadə bu xalqa işğal ağrısını unutdurmaq üçün verilmiş ağrıkəsicilərdir. Ona görə onlardan öyrəndiklərimiz bizi 5 manat irəli salan yalanın qarşılığında gücsüzdürlər, heç nədilər, heç kimdirlər. Yoxsa bu qədər mənəvi valyutası olan bir xalq bu qədər mənəvi səfalət içində yaşayardımı? Məmmədquluzadənin torpağında fizika elmlər doktoru olub "ən böyük arzum Həccə getməkdir" deyərdimi? Amma yaşayır, amma deyir. Niyə? Çünki onu fayda maraqlandırır. O, görür ki, girdirmə Həci həqiqi alimdən yaxşı yaşayır, yaxşı faydalanır. Onda azadlıq və gözəllik şüuru olmadığı üçün həyatını elmə qurban vermək istəmir. O, ümumiyyətlə, başa düşmür ki, həyatdan, yaşamaqdan üstün olan ölümlər ola bilər. O, qəlbinin dərinliklərində onun üçün canından keçmiş qəhrəmanlara gülür, televizora çıxıb Babəki aşağılayır. O, bunu bilərkdən etmir, belə tərbiyə olunub; yaxşı yaşayıb, miskin ölmək üçün.

Dmitri Volkoqonovun “Zəfər və faciə” adlı bir əsəri var. Gənclərə məsləhət görürəm Orxan Pamukun “Masumiyyet muzesi”ni bir qırağa qoyub, bu kitabı oxusunlar. Hakimiyyəti Lenindən təhvil alan Stalin yeni qurulan 8-10 yaşlı sovet dövlətini, sovet həmrəyliyini qorumaq üçün siyasi büroda fikir ayrılığı, qarğabazarı yaradan ən yaxın populist silahdaşlarını dərhal müxtəlif bəhanələrlə güllələtdirdi və imperiyanın “allahı” səviyyəsinə ucaldılıdı. Üstündən otuz il keçəndən sonra Xruşşov rahat şəklidə Stalini repressiyalarda günahlandırırdı. Bu rahatlığı isə ona Stalin repressiyalarının yaratdığı həmrəy sovet cəmiyyəti vermişdi. Stalin sovet xalqının müəllifi idi, Xruşşov isə sahibi.

Faydalanmaq sahibə xas xüsusiyyətdir və hərdən mənə elə gəlir ki, biz Xruşşovun mənəvi nəvə-nəticələriyik.