Tarix
Ailəsi imperiyaya qurban gedən baş nazir və ermənilərin İLK SİYASİ QƏTLİ
1920-ci ilin 19 iyun, Tiflis: erməni millətçisi Aram
Yerganiyanın (Ermənistanın Milli Qəhrəmanı) arxadan açdığı atəş
nəticəsində Fətəli xan Xoyski öldürüldü. Vətəndən uzaqda, Tiflisdə
öldürüldü. Bu, ermənilərin Azərbaycana qarşı törətdikləri soyqırımı
və qətliam planlarının ilk siyasi qətli hesab oluna
bilər.
Xoyskidən sonra bu qətllərin davamı gəldi. Ondan sonra digər
görkəmli xadim Həsən bəy Ağayev eyni qaydada qətlə yetirildi. Bir
müddət keçdikdən sonra Gürcüstana keçmək istəyən Nəsib bəy
Yusifbəyli də eyni üsulla öldürüldü.
Bu gün Fətəli xan Xoyskinin doğum günüdür: O,
1875-ci il dekabrın 7-də Şəkidə anadan olub. Atası rus ordusunun
general-leytenantı idi. Əsilləri Cənubi Azərbaycanın Xoy
şəhərindəndir. Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu xan İran şahı ilə
müharibədə məğlub olduqdan sonra 20 minlik qoşunu ilə Üç kilsəyə -
Eçmiədzinə sığınır. 1803-1806-cı illərdə Rusiya-İran müharibəsində
göstərdiyi qəhrəmanlığa görə çar I Aleksandr Cəfərqulu xanı təltif
edir və onu Şəki xanı təyin edir. Onun ölümündən sonra Şəkini oğlu
İsmayıl idarə edir. 1919-cu ildə İsmayıl xanın ölümündən sonra Şəki
xanlığı ləğv edilir və Rusiyanın tərkibinə qatılır.
Fətəli xan Xoyski bu nəslin davamçısı idi. O, çox yaxşı təhsil
alır. Gəncə klassik gimnaziyasını bitirdikdən sonra, Moskva
Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur, 1901-ci ildə oranı
bitirir. Gəncədə, Suxumidə, Batumidə və Kutaisidə məhkəmələrdə
çalışır.
Yekaterinador dairə məhkəməsində prokuror müavini təyin edilməsi
Xoyskinin ictimai-siyasi fəaliyyətində yeni mərhələ olur. O,
Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından II Dövlət Dumasına deputat
seçilir. Fevralın 2-də Peterburqun məşhur Tavriya sarayında
toplanan Rusiya parlamentinin iclaslarında çıxış edən Fətəli xan
çar hökumətinin Zaqafqaziyada və Azərbaycanda müstəmləkəçilik
siyasətini tənqid atəşinə tuturdu. O, Kadet partiyasına üzv
olmasına baxmayaraq, Dumanın müsəlman deputat fraksiyasına daxil
idi. Xoyski Rusiyanın müstəmləkəsindəki xalqlara məhəlli
muxtariyyət verilməsini hökumətdən tələb edirdi.
1917-ci ildə Rusiyada burjua inqilabı baş verdi. Fətəli xan Xoyski
martın 27-də Bakıda yaranmış Milli Müsəlman Şurasının Müvəqqəti
İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçildi. O, həmin ilin aprelində Bakıda
çağırılan Qafqaz Müsəlmanlarının Qurultayında iştirak edib.
Xoyski burjua inqilabından sonra heç bir partiyaya mənsub olmasa
da, 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda keçirilən Türk Ədəmi
- mərkəziyyət partiyası Müsavatın birinci qurultayında çıxış edir
və həmin qurultayda Azərbaycana muxtariyyət verilməsini tələb edir.
O, 1917-ci ilin dekabrında yaranan Zaqafqaziya seyminin üzvü və
müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikası hökumətinin ədliyyə
naziri olur.
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan
olundu. Təkcə türkdilli xalqlar arasına deyil, bütün islam aləmində
ilk dəfə olaraq respublika üsul-idarəsinə qədəm qoyan Azərbaycan
xalqının ilk müstəqil hökumətini təşkil etmək bitərəf Fətəli xan
Xoyskiyə tapşırıldı. O, hökumətdə həm Nazirlər Şurasının sədri, həm
də daxili işlər naziri vəzifəsini tuturdu. 1918-ci il iyunun 17-də
Azərbaycan Milli Şurasının göstərişinə əsasən, Fətəli xan Xoyskinin
başçılığı ilə ikinci hökumət kabineti təşkil olundu.
1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının oyuncaq Sentrokaspi
qüvvələrindən təmizlənməsi münasibətilə Fətəli xan Xoyski çıxış
edərək belə demişdi:
“Bizim də həyatda yaşamağa, bizim də azad yaşamağa hüququmuz
vardır. Heç bir zirehli maşın, hidroplan, aeroplan, kanonerka,
məftilli çəpər, mina və sairə texniki qurğu, heç bir qüvvə və
onların havadarları tarixin təbii axarına mane ola bilmədilər.
Bakının 50 minlik qoşun və texnika ilə birlikdə kiçik bir qüvvənin
həmləsi qarşısında süqutu başqasının fəlakəti üzərində öz
xoşbəxtliyini qurmaq istəyənlərə ibrət dərsi olmalıdır”.
Professor V.İ.Razumoskinin 1922-ci ildə çap etdirdiyi “Bakı
şəhərində universitetin əsasının qoyulması” adlı məqaləsində məlum
olur ki, Azərbaycan Dövlət Universitetinin yaranması təşəbbüsü
Fətəli xan Xoyskiyə məxsusdur.
F.Xoyski 1918-ci il dekabrın 26-da təşkil etdiyi III hökumət
kabinetində də Nazirlər Şurasının sədri və Xarici İşlər naziri
vəzifəsini tuturdu. Məhz onun dövründə Azərbaycan dövlət
orqanlarının özülü qoyulmuşdu. Müstəmləkə siyasətinin rəmzi olan
Yelizavetpol şəhəri və quberniyasının yenidən Gəncə və Gəncə
quberniyası adlandırılması, Qaryagin qəzasının Cəbrail qəzası adı
ilə əvəz edilməsi, çoxpartiyalı parlament sisteminin yaradılması,
Azərbaycan Respublikasının pul və poçt markalarının buraxılması,
ana dilində məktəb və seminariyaların açılması və digər mütərəqqi
tədbirlər Xoyskinin rəhbərlik etdiyi hökumət kabinələri dövründə
həyata keçirilməyə başlanmışdı.
1919-cu ilin martında Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumət
istefa verir.
Daha sonra Xoyski Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəylinin təşkil
etdiyi ikinci hökumət kabinetində Xarici İşlər naziri vəzifəsinə
icra edib. Azərbaycan Demokratik Respublikasının beynəlxalq aləmdə
və xarici dövlətlər tərəfindən tanınmasında Fətəli xan Xoyskinin
böyük əməyi olub.
1920-ci il yanvarın 2-də RSFSR-in Xarici İşlər üzrə Xalq Komissarı
G.V.Çiçerin ağqvardiyaçı general Denikinə qarşı vahid cəbhə
yaratmaq üçün Xoyskiyə nota ilə müraciət etdi. Ayın 19-da Xoyski
verdiyi cavabda Azərbaycan Respublikasının Sovet Rusiyasının daxili
işlərinə qarışmadığını və bu məsələdə bitərəf qaldığını
açıqladı.
G.V.Çiçerin 23 yanvar tarixli ikinci notasında yenə həmin məsələyə
qayıdaraq, Azərbaycanı RSFSR ilə əməkdaşlığa dəvət edir və yazırdı
ki, biz həmişə bir səma altında, bir yerdə yaşamışıq və yenə də bir
yerdə yaşamalıyıq. Xoyski fevralın 1-də Çiçerinə öz hökumətinin
rəsmi fikrini bildirmiş və onun təklifini ikinci dəfə rədd
etmişdi.
1920-ci il fevralın 20-də Çiçerin üçüncü notasını verir və martın
7-də Xoyskidən eyni cavabı alır.
Martın axırında Çiçerin sonuncu notasını göndərir. Aprelin 27-də
Xoyski Azərbaycan parlamentində cavab notasını oxuyarkən artıq XI
Qızıl Ordu Bakıya yaxınlaşırdı. Bu hadisələrdən sonra Fətəli xan öz
ailəsi ilə birlikdə Tiflisə gedib.
Fətəli xan Xoyski 19 iyun 1920-ci ildə Tiflisdə erməni terrorçuları
Aram Yergenyan Aram Yerganiyan (Ermənistan Milli Qəhrəmanı) və
Misak Qriqoryan tərəfindən qətlə yetirilib. Terror aktı nəticəsində
Xəlil bəy Xasməmmədov (Cümhuriyyətin ədliyyə və daxili işlər
naziri) ağır yaralanıb.
Qətlin səbəbi
Ermənilər iddia edirdilər ki, 1918-ci ildə Bakıda onlara qarşı
hücum olub və buna birbaşa Fətəli xan Xoyski əmr verib. Halbuki,
ermənilərin mart soyqırımından sonra Xoyski əhalini qisasçılıq
hissindən çəkindirmək üçün addımlar atmışdı. Ermənilər isə ondan
qisas aldılar.
Ailəsi
Xoyskinin ölümündən sonra ailəsi təqib olunmağa başladı. Onun qızı
bolşevik Mirzə Davud Hüseynovun həyat yoldaşı idi. Mirzə Hüseynov
1930-cu illərdə repressiyaya uğradıqdan sonra Xoyskinin qızı Tamara
xanımı 10 il müddətinə həbs etdilər. Oğlu isə bolşeviklərin daim
nəzarətində olub. Hətta ali təhsil ala bilməyib və sürücülük
edib.
Onun həyat yoldaşı rus əsilli Yevgeniya xanım olub. Laskin Xoyski
ilə evləndikdən sonra müsəlmanlığı qəbul edərək, Ceyran adını
götürüb.
Asif
-
Kriminal14:40
7 yaşlı uşağı öldürən məşqçiyə hökm oxundu
-
Sosial14:05
Gələn ilin pensiya artımları nə vaxt bəlli olacaq? - Komitə sədri açıqladı
-
Qoroskop13:26
Aprelin bəxtəvər 3 bürcü - Şans ayaqlarına gələcək
-
Dünya12:50
Yəhudilər Netanyahunu devirməlidir, yoxsa... - Sensasion açıqlama
-
İdman12:20
Onun ilk çılpaq fotosessiyanın pulunu Maradona ödəyib - FOTOLAR
-
İqtisadi gündəm12:05
Bayram günlərində bu şəxslərə əlavə pul veriləcək
-
İdman11:03
"Neftçi"də nə baş verir? - Qruplaşmalar, daxili çəkişmələr...
-
Sosial10:31
Hətta xasiyyəti belə dəyişən ay - Daim içki içən şəxs Ramazanda oruc tutarsa...