Nida.az
Rəsulzadənin Stalinə tarixi cavabı – 97 ilin tarixi
28 may Azərbaycanın müasir tarix təqvimində ən
mühüm gündür. Bu tarix azadlığın, müstəqilliyin qazanıldığı,
səsimizin dünyaya ilk dəfə çatdırıldığı gündür. 28 may tək
Azərbaycan üçün deyil, bütünlüklə müsəlman Şərqinin tarixində ilk
respublikanın qurulduğu tarixdir. Azərbaycanın müstəqilik qazanması
qürur duyacaq hadisə olmaqla yanaşı, kəşməkəşli yol
keçib.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması qarmaqarışıq, siyasi
çətinliyi ilə seçilən dövrə təsadüf
edir. Rusiyada baş vermiş 1917-ci
il fevral çevrilişindən sonra Cənubi Qafqazdan Rusiya Dövlət
Dumasına seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziya idarəsi üzrə
xüsusi Komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır.
Cənubi Qafqazdan Rusiyanın Müəssisələr Məclisinə seçilmiş və
bolşeviklərin oktyabr çevrilişindən sonra orada iştirak edə
bilməyən nümayəndələri 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə toplaşıb
ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymi (ZS) yaradırlar. Seym
və hökumətdə fəaliyyət göstərən hər üç millətin nümayəndələrindən
hər biri öz millətinin mənafeni ümumi mənafedən üstün tutduğu üçün
ümumi bir platforma yox idi. Buna görə də yenidən parçalanma
prosesi yetişməkdə idi. Nəhayət, 1918-ci il may ayının 25-də ZS-nin
son iclası keçirilir. Gürcüstan Seymdən çıxaraq may ayının 26-da öz
istiqlaliyyətini elan edir. ZS dağıldıqdan bir gün sonra, mayın
27-də Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaycan
hökuməti yaratmaq üçün Seymin 44 nəfər müsəlman nümayəndəsi
Tiflisdə toplanır və Azərbaycanın idarə olunmasını öz üzərinə
götürmək qərarına gələrək özlərini Azərbaycanın Milli Şurası elan
edir. Məmməd Əmin Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçilir.
1918-ci il mayın 28-də Milli Şura Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə
Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında bəyannaməni qəbul edilir. Bu
bəyannamədə Azərbaycanın tam hüquqlu müstəqil dövlət olduğu, bütün
millətlərə, xüsusilə qonşu olduğu millətlərlə və dövlətlərlə
mehriban münasibətlər yaratmaq əzmində olduğu bildirilir. Həmçinin
qeyd edilir ki, məzhəbindən, sinfindən, silkindən və cinsindən
asılı olmayaraq AXC öz sərhədləri daxilində yaşayan bütün
vətəndaşlara siyasi hüquqlar və vətəndaşlıq hüququ təmin edir və
ölkə daxilində yaşayan bütün millətlərin sərbəst inkişafı üçün
geniş imkanlar yaradır. Həmin bəyannamədə müstəqil Azərbaycan
dövlətinin idarə formasının Xalq Cümhuriyyəti olduğu
müəyyənləşdirilir.
Tiflisdə yerləşən Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti 1918-ci il
iyunun 16-da Gəncəyə köçür. Burada dövlət aparatı təşkil edilir,
dövlət dili kimi Azərbaycan dili elan edilir. Paytaxt Bakıya
köçürülənə qədər hökumət Gəncədə ölkənin ayrı-ayrı sahələrində bir
sıra mühüm tədbirlər həyata keçirilir. 1918-ci il sentyabrın 15-də
Bakı Qafqaz İslam ordusu tərəfindən şəhəri ələ keçirmiş
eser-menşevik və daşnak nümayəndələrindən ibarət “Sentrokaspi
diktaturası”ndan təmizlənərək azad edilir. Sentyabrın 17-də isə
Fətəli xan Xoyski hökuməti Gəncədən Bakıya köçür.
AXC hökumətinin sonrakı mərhələdə qarşısında duran əsas vəzifə
parlamentin təsis edilməsi idi. Parlamentin açılışı 1918-ci il
dekabrın 3-ə təyin olunsa da, Bakıda fəaliyyət göstərən rus və
erməni milli şuraları parlamentin açılmasına mane olmaq üçün bu
ərəfədə şəhərə gəlmiş müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general
Tomsondan istifadə etməyə çalışırdılar. Tomsonla aparılan
danışıqları və qəzalardan bütün deputatların Bakıya gələ bilməsini
nəzərə alaraq Parlamentin ilk iclasının açılışı dekabrın 7-ə
keçirilir.
1918-ci il dekabrın 7-i Hacı Zeynalabdin Tağıyevin İstiqlaliyyət küçəsində yerləşən keçmiş qızlar məktəbinin binasında müsəlman Şərqində ilk parlamentin birinci iclasının açılışı olur. Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinci müavini seçilirlər. Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hacıniski isə baş katib seçilir. 1919-cu ilin axırlarına yaxın parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu 96 deputat təmsil edirdi. Bütün partiya fraksiyaları və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar verirdilər. Bu bəyanatların məqsədi gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət quruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq idi.
Fəaliyyəti dövründə parlamentin 145 iclası keçirilib. 270-dən
çox qanun layihəsi müzakirə edilib, 230 qanun qəbul edilib.
Parlamentin ilk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə
1920-ci il aprelin 27-də olub. Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə
baxmayaraq, AXC parlamenti özünün həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq
qabiliyyətini sübut etdi.
Dünyanın 50 il sonra əldə edə bildiyi dövlət quruluşunu ADR cəmi 23
ayda yaratdı.
1919-cu ilin sonu və 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycanda
vəziyyət çox gərgin idi. Bir tərəfdən sovet müdaxiləsi təhlükəsi,
ictimai qüvvələrin, siyasi partiyaların qütbləşməsi, Azərbaycanın
inkişaf yollarına dair baxışların, mövqelərin barışmazlığı,
iqtisadi və maliyyə böhranının üst-üstə düşməsi Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin vəziyyətini xeyli gərginləşdirdi.
Parlamentdə və hökumətdə də parçalanma baş verdi. Mövcud
quruluşu devirmək yolunu seçən qruplar meydana gəldi. 1920-ci ilin
yanvarında Antanta ölkələri tərəfındən Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin tanınması baş verəcək təhlükəni sovuşdurmadı.
Sovet Rusiyasının Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxiləsi
genişləndi. Sovet Rusiyası millətlərin təyini müqəddərat hüququna
dair verdiyi çoxsaylı bəyannamələrə məhəl qoymayaraq Azərbaycanın
müstəqilliyini tanımır və onun Rusiyadan ayrılması kimi siyasi bir
aktla razılaşmaq istəmirdi.
Bu zaman “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarı və müstəqil Kommunist partiyasının yaradılması məsələsi irəli sürüldü. Bütün kommunist təşkilatlarını: RK(b)P Bakı təşkilatını, “Hümmət”, “Ədalət” təşkilatlarını KP halında birləşdirmək lazım idi. 1919-cu ilin mayında keçirilən Ümumbakı partiya konfransında beynəlmiləl prinsip üzrə Azərbaycan KP nın yaradılmasına rəy verildi.
1920-ci il fevralın 11-də Bakıda fəhlə klubu binasında gizli
şəraitdə Azərbaycan kommunist təşkilatlarının 1 qurultayı oldu.
Qurultayda bütün kommunist partiyalarının Azərbaycan Kommunist
Partiyası adı altında birləşdirildiyi bəyan edildi və 43 nəfərdən
ibarət MK seçildi.
RK(b)P-nın bölməsi kimi yaranan Azərbaycan KP-nın I qurultayı
partiya təşkilatlarını mövcud hökuməti, yəni AXC-ni yıxmağa və
Sovet hökumətini qurmağa istiqamətləndirdi.
1920-ci ilin yanvar - fevral aylarından Rusiya Azərbaycanı işğal
etmək planını hazırlayırdı. Azərbaycanı işğal etmək işini
asanlaşdırmaq üçün ermənilərin Qarabağa hücumu təşkil edildi. Qızıl
Ordu ilə razılığa gələn ermənilər Novruz bayramı günlərində
qəflətən Xankəndi qarnizonuna hücum etdilər. Hərbi Nazirliyin
gördüyü təcili tədbirlər nəticəsində erməni hərbi hissələri
Xankəndindən kənarlaşdırıldılar. Lakin ermənilər rusların köməyi
ilə Əsgəran qalasını ələ keçirdilər. Əsgəran qalasını geri almaq və
Qarabağda erməni qiyamını yatırtmaq üçün Azərbaycan hökuməti
general Həbib Səlimovun başçılıq etdiyi ordunun böyük bir hissəsini
Qarabağa göndərməyə məcbur oldu. Əsgəran qalası tezliklə azad
edildi və Qarabağ qiyamı yatırıldı.
Rusiya Qarabağ hadisələrini təşkil etməklə Azərbaycan
hökumətinin diqqətini ora yönəltmək istəyirdi. Belə də oldu.
Qarabağda baş verən hadisələr Azərbaycan parlamentində müzakirə
edildi. Parlamentin bəzi üzvləri Qırmızı Ordunun köməyinin zəruri
olduğunu qeyd etdilər. Rusiya Azərbaycan hökuməti daxilində özünə
arxa yaratmaq istəyirdi. Buna da müəyyən dərəcədə nail olmuşdu.
Azərbaycan hökuməti şimal sərhədlərdə olan qoşunları Qarabağa
yönəltməklə Azərbaycana giriş yolunu açmış oldu.
1920-ci il aprelin 25-dən 26-na keçən gecə rus qoşunları
Azərbaycana şimaldan hücum etdilər. Xaçmazı, Yalamanı tutdular və
Bakının girəcəyində dayanaraq Azərbaycan hökumətinə hakimiyyəti
təhvil vermək haqqında ultimatum göndərdilər. Ultimatumu müzakirə
etmək üçün aprelin 27-də parlamentin iclası keçirildi. İclasda
xeyli davam edən müzakirələrdən sonra qan tökülməməsi üçün müəyyən
şərtlər daxilində təslim olmağa qərar verildi. Bununla da
Azərbaycanın 23 aylıq istiqlalına son qoyuldu.
Lakin AXC müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilkin təməlini atdı.
Tarix elmləri doktoru Kərim Şükürov Publika.az-a açıqlamasında
bildirib ki, AXC müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin əsasını qoyub:
“Azərbaycanda respublika quruluşu bərqərar oldu, dövlət
hakimiyyətinin bütün qolları yaradıldı. Diqqət yetiriləsi ən mühüm
amillərdən biri dövlətin Azərbaycan adlandırılması idi. Bu fakt
bəzən yanlış izah olunur. Azərbaycan adına görə o, ilk Azərbaycan
dövləti hesab olunur. Bu tamamilə səhv fikirdir. AXC dövrünə qədər
də azərbaycanlıların vətəni Azərbaycan adlanırdı və Cümhuriyyət
özünədək olan bütün Azərbaycan dövlətlərinin varisi idi”.
O, AXC-nin Ermənistan və Gürcüstan respublikalarından tez süqut
etməsinə diqqət çəkərək qeyd edib ki, AXC-ni müəyyən səbəblərdən
xilas etmək mümkün deyildi: “Sovet Rusiyası tərəfindən işğal
ərəfəsində nə üçün hökumət qurulmadı, dövlətin müdafiəsi təşkil
edilmədi? Nə üçün parlament kifayət qədər səmərəli qanunvericiliklə
məşğul ola bilmədi? Müqavimət hərəkatı işğal zamanı deyil, işğaldan
sonra geniş miqyas aldı? Bu suallara istənilən cavabı vermək olar,
lakin AXC-ni xilas etmək mümkün deyildi. Bu suallar isə bizə
tarixin dərsləri kimi vacibdir, Cümhuriyyətin uğursuz taleyinin
təkrar edilməməsi üçün, eyni zamanda, fasiləsiz və uzunömürlü
dövlət quruculuğu təcrübəsi üçün lazımdır”.
Əslində Xalq Cümhuriyyət yaranmasaydı, 114 min kvadratmetr əraziyə
malik olmasaydı, Bakını paytaxt elan etməsəydi, güman ki,
Azərbaycan xırda bir vilayət formasında Rusiyanın tərkibinə qala
bilərdi.
AXC-nin süqutundan sonra İosif Stalin “bu, bir il yarımlıq
hakimiyyətiniz ərzində xalqa nə verə bildiniz?” deyə
Məmməd Əmin Rəsulzadəyə sual verir.
“Çox şey verə bilmədik... Amma milli azadlığın nə olduğunu
başa saldıq. Azca da olsa, milli istiqlal dadızdırdıq. Yüz illik
əsarət dərsi ilə iki illik hürriyyət qovğası bizi özümüzə tanıtdı.
Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz”, - deyə Rəsulzadə
tarixi cavabını verir.
Bir kərə yüksələn bayraq, enmədi və 70 il sonra –1991-ci ildə
yenidən yüksəldi. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdi.
AXC dövrünün araşdırılmasına, Azərbaycanın müstəqilliyində rolu
olan insanların qiymətləndirilməsində dövlət tərəfindən xüsusi
diqqət göstərilir.
Fətəli xan Xoyiskinin qəbrinin Gürcüstandan gətirilərək Bakıda dəfn
edilməsində Heydər Əliyevin xüsusi rolu var.
Heydər Əliyev həmin dövr haqqında bəyanatında bildirir:
“AXC gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay
fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında xalqımızın
tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri kimi həmişə qalacaq. Ən
əsası odur ki, AXC az yaşasa da, xalqımızda azadlıq, müstəqillik
fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu. Bu cümhuriyyətin
yaradılmasında müstəsna xidmətləri olan Məmməd Əmin Rəsuzadə,
Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyiski, Həsən bəy Ağayev,
Nəsibbəy Usubbəyov, Mehdi bəy Hacınski, Məmməd Yusif Cəfərov,
Xudadat bəy Rəfibəyov və digər ictimai xadimlərin
xatirəsini qədirbilən Azərbaycan xalqı bu gün də böyük ehtiram
hissi ilə yad edir”.
Azərbaycan müstəqilliyinin əldə edilməsindən 97 il ötür. Bu gün
dünya müstəqil, güclü Azərbaycan dövləti ilə hesablaşır.
Asif Nərimanlı
-
İdman22:24
UEFA-dan Avro-2024-lə bağlı YENİLİK - Yekun qərar bu tarixdə veriləcək
-
Magazin222:00
Sevgilisi məşhur aktrisanı döydü: "Aylarla..."
-
Sosial21:36
Daxili İşlər Nazirliyi əhaliyə ÇAĞIRIŞ ETDİ
-
İnanc21:24
Ramazanın 19-cu gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
-
Sosial20:24
Şahmar Hüseynova yeni VƏZİFƏ VERİLDİ - FOTO
-
Maraq dünyası20:15
"Tarqovı"da çiy ətdən libas geyinən qızdan QƏRİBƏ HƏRƏKƏTLƏR - VİDEO
-
Art19:36
Azərbaycan və Türkiyə birgə film çəkəcəklər - ADI AÇIQLANDI
-
Elm və təhsil19:12
Emin Əmrullayev ona VƏZİFƏ VERDİ