Qırmızı.az
Min ildə bir dünyaya gələn sənətkar - FOTO/VİDEO
Xalqımızın ilk bəstəkarı olaraq bütün Şərqdə
opera və operettanın əsasını qoymuş Üzeyir Hacıbəylinin bu gün dünyaya gəlməsindən 130 il ötür. Onun həyatının bəzi
məqamlarına məhz bu gün bir də nəzərət etməyə ehtiyac duyaraq "El"
jurnalında (tam versiya ilə ANS Şirkətlər qrupu məhsulu olan "El"
jurnalın 2011-ci ilin 100-cü nəşrində tanış olmaq mümkündür) Südabə
Sərvi tərəfindən hazırlanmış "Erməni xisləti və səhv müalicə" adlı
məqaləni (ixtisfrla) oxucularımıza təqdim edirik:
"Azərbaycan professional musiqi sənətinin banisi,
bəstəkar, musiqişünas, alim, publisist, alim, tərcüməçi, dramaturq,
akademik, dirijor və ictimai xadim Üzeyir bəy haqqında çox yazılıb,
çox deyilib. Amma onun həyatının və yaradıcılığının elə məqamları
var ki, oxucular bu barədə az məlumatlıdırlar. Biz bununla bağlı
Üzeyir Hacıbəyli irsinin və yaradıcılığının tədqiqatçılarından biri
Səadət Qarabağlı ilə görüşdük.
Səadət xanım, necə oldu ki, siz Üzeyir Hacıbəyli
irsinin tədqiqatı ilə məşğul olmağı qərara aldınız? Bu istək sizdə
hardandır?
Gözümü açandan Üzeyir bəyin musiqisi ilə
böyümüşəm. Anam mənə laylaları Üzeyir bəyin musiqiləri ilə çalıb.
Universitetdə oxuduğum zaman «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti üçün
(indiki «Ədəbiyyat» qəzeti-red.) Üzeyir bəyin ev- muzeyi haqqında
bir yazı yazmağı xahiş etdilər. 1979-cu il idi. Bir bazar günündə
Üzeyir bəyin ev muzeyinə gəldim. Muzeylə tanış oldum. Muzeyin
işçilərinə bir neçə sual verdim, amma bəzələrinə cavab ala
bilmədim. İşçilərdən biri dedi ki, bir dəqiqə gözləyin, gəlirəm.
Bir-iki dəqiqə keçmiş, içəri kübar görkəmli, döş cibində səliqə ilə
qatlanmış dəsmal, əlində əsası olan hündür, yaşlı kişi daxil oldu.
Tanış olduq. Heç demə bu mötəbər şəxs Üzeyir Hacıbəylinin böyük
baldızının oğlu, Ev- muzeyin direktoru Ramazan Xəlilov idi. Bu adam
canlı ensiklopediya idi, Üzeyir bəy haqqında çox şeylər bilirdi.
Mən onda hiss etdim ki, Üzeyir bəy necə böyük bir insandır.
Sonradan tale elə gətirdi ki, mən böyük insanın Ev-muzeyinin
direktoru oldum.
İstərdim Üzeyir bəyin uşaqlığı haqqında
danışasınız.
Üzeyir bəy 1885-ci il sentyabrın 18-də böyük
sənətkarları ilə məşhur olan Şuşa qəzasının Ağcabədi mahalında
dünyaya göz açıb. Atası Əbdülhüseyn bəy Xurşud Banu Natəvanın şəxsi mirzəsi idi. Çox savadlı, zadəgan təbiətli insan olub.
Üzeyir bəyin uşaqlığı Şuşada keçib
Üzeyir bəy 5 yaşında atası ilə. 1890-cı
il
İndi çox mübahisələr gedir, şuşalılar deyirlər ki,
Üzeyir bəy Şuşada doğulub, ağcabədililər isə
Ağcabədidə. Əslində Üzeyir bəyin bacı-qardaşlarının hamısı Şuşada
doğulub. Təkcə Üzeyir bəy Ağcabədidə doğulub. Bunun da səbəbi odur
ki, anası Şirin xanım ona hamilə olanda Ağcabədidə olan həyat
yoldaşına baş çəkmək istəyir. Şirin xanımın bacıları Ağdamda ərdə
idilər. O, əvvəlcə Ağdama gəlir, bacılar hərəsi bir az
onu qonaq saxlayırlar, sonra Ağcabədiyə gedir, elə orada sancısı
tutur. Beləcə Üzeyir bəy Ağcabədidə doğulmalı olur. Bir aydan sonra
isə dəvənin üstünə kəcavə qoyurlar və Şirin xanım kəcavədə balaca
Üzeyirlə bərabər Şuşaya qayıdır.
Üzeyir bəy hələ kiçik yaşında olarkən çox maraqlı
bir hadisə baş verib. Bir gün o, qardaşları və qonşu uşaqlarla
Natəvanın bağına meyvə yığmağa gedirlər. Bu məqamda Xan qızı həyətə
düşür, bağına baxmağa gedir. Uşaqlar onu görüb almaları da götürüb
qaçırlar. Üzeyir bəy isə bir-iki almanı buxara papağının altında
gizlədir, amma qaça bilmir. Natəvan ona yaxınlaşanda balaca Üzeyir
ona salam vermək üçün baş əyir. Bu vaxt papaq başından düşür və
almalar yerə tökülür. Natəvan bunu görür və gülümsəyir.
Soruşur:
-Siz burada neynirsiniz?
-Alma yığmağa gəlmişdik...
-Sən məni tanıyırsan?
-Bəli, tanıyıram. Siz Xan qızı Xurşid Banu
Natəvansınız. Siz şairəsiniz, şeir yazırsınız.
Sonra balaca Üzeyir başlayır Natəvanın bir neçə
qəzəlindən əzbər deməyə. Natəvan mat qalır: 5-6 yaşlı uşaq onun
qəzəllərini əzbər deyirdi. Bu, Natəvanın çox xoşuna gəlir. Ona
deyir:
-Sən çox qoçaq, ağıllı oğlansan. Sənin gələcəyin
parlaq olacaq.
Üzeyir bəy ilk təhsilini Şuşada mədrəsədə aldığı
zaman orada ərəb, fars dillərini mükəmməl öyrənir. Sonra
Haşım bəy Vəzirovun ikiillik rus-Azərbaycan (o vaxt rus-tatar adlanırdı)
məktəbində təhsil alır. 13 yaşında olarkən «Kitabi -məzhəkə»
hekayələr toplusunu yazır. Özü də əl yazısı ilə. Həm də onlara
illüstrasiyalar çəkir və kitabı özü cildləyir. Gündə üç dənə kitab
yazırmış. Şuşada xeyli adam bu kitabı alır. Kitabın qiyməti də
üstünə yazılmışdı;15 qəpik. Üzeyir bəy kitablardan qazandığını
anasına verirdi.
Üzeir 14 yaşında olanda Qori Müəllimlər Seminariyasında
oxumağa gedir. Üzeyir bəy ilk dəfə musiqi alətində
çalmağı öyrənir: özü də 3 alətdə: violonçel, bariton adlanan
nəfəsli alət və skripkada. Burada o həm də xalq mahnılarını nota
salmağı öyrənir. Orada oxuduğu müddətdə -1903-cü ildə "Dəllək" adlı
ilk hekayəsinin yazır.
Qori seminariyasını bitirdikdən sonra Üzeyir bəy
harada işləyir?
1904-cü ildə oranı bitirdikdən sonra Hadrud
məktəbinə işləməyə göndərirlər. Üzeyir bəy orada bir il rus dili,
nəğmə, musiqi dərsi dedi. Hətta Hadrut məktəbinə piano da alıb
bağışlamışdı. Bir il keçmir ki,1905-ci ildə erməni-müsəlman davası
başlayır. Kəndin ağsaqqalları narahat olurlar ki, ona nəsə ola
bilər, ona görə gecə ilkən , Üzeyir bəyi kənddən çıxarırlar,
Yevlaxa gətirirlər, oradan qatara
mindirib Bakıya yola salırlar. Üzeyir bəy 1905-ci ildən ömrünün
axırına qədər Bakıda yaşayır.
Səadəd xanum,«Arşın mal alan əsərinin 1945-ci
ildə, müharibə vaxtı çəkilməsinin səbəbi nə idi?
Əslində film 43-cü ildə çəkilib, amma 45-ci ildə
ekranlara buraxılıb. Bunun da səbəbi vardı.1942-ci ildə İranda
sovet qoşunları xidmət edirdi. Bir dəfə Şimali Azərbaycandan mədəni
xidmət üçün ədəbiyyat və incəsənət xadimləri İrana gedirlər. Orada kinoteatrda bir
filmə baxırlar. Görürlər ki, bu film tamamilə Üzeyir bəyin
«Arşın mal alan» əsəri əsasında çəkilib, hətta sujeti, musiqisi də Üzeyir bəyin
əsərindəndir. Lakin heç yerdə Üzeyir bəyin adı göstərilməyib. Bunu
Amerikada yaşayan erməni rejissoru Mamoliyan çəkmişdi. Titrlərdə
yazılmışdı ki, bu film şərq motivləri əsasında çəkilib. Bizim
Azərbaycanlı nümayəndələrSüleyman Rüstəm , Şəmsi Bədəlbəyli , Məmməd Əkbər , Qılman İlkin və başqaları bu
filmə baxır və çox əsəbləşirlər. Onlar Bakıya gələn kimi bunu
Üzeyir bəyə xəbər verirlər. Üzeyir bəy Mircəfər Bağırova və daha sonra Molotova məktub
göndərir. Molotov bu barədə SSRİ dövlət rəhbəri Stalinə xəbər
verir. Stalin bir az fikirləşir və deyir ki, "SSRİ müəllif
hüquqlarının müdafiəsi beynəlxalq konvensiyasına daxil olmadığı
üçün biz Üzeyir bəyin hüquqlarını birbaşa müdafiə edə bilməyəcəyik.
Bunun yalnız bir yolu var ki, təcili olaraq Bakı studiyasında
«Arşın mal alan» filmi çəkilsin və bütün dünya ekranlarında
göstərilsin".
"Arşın mal alan" tamaşası, Aşqabad 1917-ci
il
1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan incəsənəti
günlərində Üzeüir bəyin əsərləri böyük uğur qazanır, hətta Stalin
özü ona böyük dəyər verir. İstərdim bu barədə
danışasınız…
"Bəli1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan incəsənəti
dekadası keçirildi. Nümayəndə heyətinin incəsənət üzrə rəhbəri
Üzeyir bəy idi. Orada Üzeyir bəyin "Arşın mal alan",
"Koroğlu" ,Müslüm Maqomayevin "Nərgiz" , Qliyerin "Şahsənəm" operaları
göstərilib. Üzeyir bəyin əsərləri çox böyük uğur qazanır, Moskva
tamaşaçıları onu çox alqışlayırlar. Dekadada hər əsər iki dəfə
göstərilməli idi. Amma Üzeyir bəyin "Koroğlu" operası Stalinin
xahişi ilə üç dəfə göstərilir. Stalinin o qədər xoşu gəlib ki, hər
üçündə də şəxsən özü baxır. O əsərdən sonra Üzeyir bəy SSRİ
bəstəkarları içərisində ilk dəfə SSRİ xalq artisti adına layiq
görülür və Stalin mükafatı alır. Həmin ərəfədə "dostluq şarjı" da
çəkilir- bütün Sovet bəstəkarlarını Üzeyir bəy öz arxasınca
aparır.
"Dostluq şarjı" - bütün Sovet bəstəkarlarını
Üzeyir bəy öz arxasınca aparır.
Dekadadan sonra Azərbaycandan gedən nümayəndə
heyətinin şərəfinə Stalin şəxsən ziyafət verir. Həmin ziyafətdə
Stalin şəxsən özü «Arşın mal alan»dan bir parça- Əsgərin ariyasını
oxuyur. Və Stalin orada şəxsən etiraf edir ki, mən sizin əsərinizi
lap gənclik yaşlarımdan çox sevmişəm. Sizin "Koroğlu" operanız
mənim çox xoşuma gəldi. Siz burada Şərq musiqisi ilə Qərb
musiqisininn sintezini yaratmısınız. Bu, bütün sovet bəstəkarlarına
bir örnək olmalıdır:
- Çünki orada Şərq musiqi ilə bərabər, Şərq musiqi
alətləri də səslənir. Yaxşı olar ki, sovet musiqiçiləri arasında
bir müsabiqə keçirək. Xalq musiqisi alətlərində ifaçıların
müsabiqəsi. Həmin müsabiqəyə də siz rəhbərlik
edəsiniz.
Üzeyir bəyin yaratdığı Azərbaycan xalq alətləri
not ansamblı (1932-ci il )
Hətta Stalin vaxt da qoyur: 39-cu ilin oktyabrında
bu müsabiqə keçirilməli idi. Üzeyir bəy Bakıya qayıdan kimi bütün
respublikalara xəbər göndərir ki, respublikalararası belə bir
müsabiqə keçirilsin oradan da qalibləri seçsinlər. Üzeyir bəy
münsiflər heyətinin sədri idi. Elə olur ki, bir neçə erməni birinci
turdan ikinci tura keçə bilmir. Onlar dərhal Moskvaya, Molotova
şikayət məktubu yazırlar ki, bəs Üzeyir Hacıbəyov milliyətçidir,
erməni olduğumuza görə bizi ikinci mərhələyə keçməyə qoymadı.
Halbuki münsiflər heyətində bütün respublikalardan nümayəndələr
vardı. Amma onlar Üzeyir bəyi ləkələmək, əsəbləri ilə oynamaq üçün
Molotova belə bir məktub yazdılar. Molotov da məktubu Üzeyir bəyə
göndərir. Həmin dövrdə Ramazan bəy də Üzeyir bəylə Moskvada bir
yerdə imiş. Ramazan bəy danışırdı ki, o vaxt mən də Üzeyir bəyin
yanında idim. Deyir, «o məktubu oxuyandan sonra Üzeyir bəy çox
əsəbiləşdi, böyük stress keçirdi. Həmin o stressin nəticəsində
şəkər xəstəliyi onu tapdı. Getdikcə bu hadisə öz işini görürdü.
Üzeyir bəyin şəkəri çoxaldı».
Onu «Leçkomissiya»nın xəstəxanasına qoyurlar. İşə
baxın ki, orada Üzeyir bəyi müalicə edən həkim də erməni olur. Və
erməni xisləti özünü göstərir: erməni həkim Üzeyir bəyi tərsinə
müalicə edir. Üzeyir bəyə həm insulin iynəsi vurulurdu, həm də çox
ciddi pəhriz qoyurdular. Bir ayın içində Üzeyir bəy 18 kiloqram
arıqladı. Və tədricən ürəyi zəifləməyə başladı.
Birinci sırada sokdan ikinci Ü.Hacibəyli,
üçüncü D.Şostakovic məhşur sovet
bəstəkarların arasında (1946 -ci il)
1946-cı ildə Üzeyir bəyin xəstəliyi kəskinləşməyə
başlayır. Mir Cəfər Bağırov Stalinə müraciət edir ki, Üzeyir bəyin
vəziyyəti ağırdır. Stalin isə bildirir ki, təcili şəkildə onu Kreml
xəstəxanasına göndərin, burada özümüz nəzarət edəcəyik.47-ci ildə
onu Moskvaya göndərirlər. Kreml xəstəxanasında həkimlər baxıb
bildirirlər ki, indiyə qədər Bakıda onu tərsinə müalicə ediblər.
Üzeyir bəyi Yesenktuyə göndərirlər. Üzeyir bəyin vəziyyəti o dərəcədə ağırlaşır ki,
həkimlər bəlkə heç onu Bakıya çatdıra bilməyəcəklərini söyləyir.
Amma Ramazan bəy deyirdi ki, «sovet ordusunun terapevti vardı;
Vovsi. Çox güclü həkim idi. Gedib onu tapdım. Gəldi müayinə elədi,
dedi:
-Doğrudan da tərsinə müalicə olunub. Çox
zəifləyib, ürək də zəifləyib. Güman yoxdur ki, sağalıb qalxsın. Mən
ona iynə-dərman yazacam ki, siz onu Bakıya aparıb çıxara biləsiniz,
hətta bir 3 ay da yaşayacaq.
Zülfüqar bəy Hacıbəyli qardaşı Üzeyir bəyi ziyarət edərkən. "Barhiva" sanatoriyası
iyul, 1948
48-ci ildə gəldik Bakıya, Mərdəkana. Hökumət
bağlarında qalırdı. Buranın həkimləri Üzeyir bəyə müalicəyə
başlayırlar. Vəziyyəti bir az düzəldi, yaxşılaşdı. Başladı həyətdə
gəzməyə. Amma çox çəkmədi ki,1948-ci ilin noyabr ayının 23-də
dünyasını dəyişdi.
Səadət xanım necə düşünürsünüz, tarix bir də
Azərbaycan xalqı üçün belə insan yetişdirəcək?
Fikirimcə yox. Bir dəfə televiziyada mənə sual
verdilər ki, 100 ildən sonra Üzeyir bəy kimi insan yetişə bilərmi?
Dedim ki, nəinki yüz ildən bir, Üzeyir bəy kimi dahi sənətkar heç
min ildənbir də yaranmır. Üzeyir bəy Allah tərəfindən Azərbaycana
göndərilən bir ərməğan idi.
-
Sosial13:03
Sabah 25 dərəcə isti olacaq
-
Magazin112:31
Rəşad Dağlının oğluna görün nə hədiyyə etdilər - FOTO
-
İdman12:01
Corcina Ronaldodan geri qalmır: Görün nə oyun çıxardı - VİDEO
-
Nida Xəbər 11:31
Araikin müsahibəsi buna görə yayımlanmadı - Sensasion iddia
-
MDB11:15
Putin bu ölkələrlə birlikdə yeni müharibəyə başlayacaq - Hədəf onlardır
-
Dünya10:44
Bu valideynlər bir uşağa görə 125 min manat alacaqlar
-
Region10:10
Rusiyadakı azərbaycanlılara PİS XƏBƏR - Bu sahələrdə işləmək qadağan edildi
-
Cənubi Qafqaz09:48
Rusiya bu həftə Paşinyanı devirəcək - Şok iddia