“Türkiyə Masonlar Lojasının azərbaycanlı rəhbəri” danışır
Bizi izləyin

Qırmızı.az

“Türkiyə Masonlar Lojasının azərbaycanlı rəhbəri” danışır

Məşhur Herisçi nəslindən olan Əli Herisçi 1958-ci ildə anadan olub. Atası Qafar Kəndli Herisçi Cənubi Azərbaycanda milli hökumətin qurucularından idi.

O, Azərbaycan İncəsənət Universitetinin “Dekorativ Tətbiqi Sənət” fakültəsini bitirib. 1990-cı ildən etibarən Türkiyədə yaşayır. Uzun müddət dünyanın müxtəlif ölkələrində rəsm restavrasiyası və dizayn ilə məşğul olan müsahibimizin bir sıra xarici ölkələrdə sərgisi keçirilib. Əli Herisçi 1992-ci ildən Qazi Universitetində müəllim vəzifəsində çalışır.

Bir müddət öncə mətbuatda Əli Herisçinin Türkiyə Mason Lojasının başçısı olması ilə bağlı iddialar səsləndirilmişdi. Bu və digər məsələlər barədə Əli Herisçi ilə söhbətimizi təqdim edirik.

– İstərdim, lap əvvəldən başlayaq. Xahiş edirəm, Türkiyəyə getmənizin tarixçəsini danışın.

– Türkiyəyə 1990-cı ildə gəlmişəm. Onda hələ Sovet İttifaqı dağılmamışdı. Hətta xatırlayıram ki, İstanbula Moskvadan uçmuşduq. Əslində, burada uzun müddət qalmaq fikrim yox idi. O illərdə ailə üzvlərim həm Avropada, həm də Amerikada yaşayırdılar. Azərbaycanlıların taleyidir, xaricdə yaşadıqları zamanlar həmişə olub. Mənim ata tərəfdən qohumlarımın çoxu da buna görə xaricdə yaşayıblar.

Burada dostlarım mənə bir proyektdə rəhbərlik təklif etdilər. Bu İrlandiya və Türkiyə arasında beynəlxalq reklam layihəsi idi. Təklifi qəbul edib, bir illik müqavilə imzaladım. Bir ildən sonra isə Qazi Universitetində dərs deməyə başladım. Mən Azərbaycan İncəsənət Universitetini bitirmişəm. Bu təhsilim də eyni zamanda imkan verirdi ki, müəllim işləyim.

– Sizin üslubunuz fərqlidir. Bildiyim qədəri, dünyada da bu üslub yenidir.

– Türkiyədəki sənətəyanaşma ilə Azərbaycandakı yanaşma tərzi fərqlidir. Azərbaycandakı səpki, tələbəni yetişdirilmə prosesi başqadır. Türkiyə birbaşa Avropanın təsirindədir. Azərbaycanda isə daha çox sintezlə özünü göstərir. Bir də Azərbaycan bir çox şeyləri özünə uyğunlaşdırıb.

Mənim ailəm ta qədimdən xalçaçılıqla və onun dünyaya satışı ilə məşğul olub. Xalçaçılıq xalqımızın “özünün özü”dür. Yəqin ki, bunun da təsiri olub. Hətta bilirsiniz, Təbriz yaxınlığında bir yer var və orada Heris xalçaları toxunur. Mənim soyadım da Herisçidir. Mənası “toxucu” deməkdir.

Mən Bakıda doğulmuşam. Atam 1946-cı ildə Azərbaycana gəlib. Azərbaycan Demokratik Firqəsinin qurucularındandır. Onun yaşadığı həyat və Azərbaycan tarixinə verdiyi qatqı ilə qürur duyuram.

Yaradıcılığımda Türkiyə və Azərbaycanda öyrəndiklərimi birləşdirməyə çalışıram. Məsələn, burada “dryboard” deyilən material var. “Dryboard” təbəqələrdən ibarət olan kağız və gips materialdır. Bu təbəqələr üzərində böyük ölçülərdə şəkillər çəkməyə başladım. Buna da performans sənəti deyilir. Performans sənətində insanlar hər şeyi canlı görürlər. Tamaşaçılar qalereyaya gəlirlər. Bu zaman sərgi açılmır, başlayır. Çünki insanlar qalereyaya gəldikləri zaman boş divarları görürlər. Onların gözünün qarşısında bir həftə, on günə bütün sərgini hazırlayıram. Yəni sərgi başlayır, sonra mən hamının gözü qarşısında əsərlərimi çəkirəm və ondan sonra açılış olur. Bu arada fotolar və videolar çəkilir. Bu canlı üslubdur. Baxmayaraq ki, rəsmləri tez çəkirəm, ancaq məncə bu keyfiyyətinə hər hansı bir təsir göstərmir. Axı mən deyə bilmərəm ki, vaxtım az idi deyə, belə çəkmişəm!

Sözügedən üslubda, daha çox, qrafikadan, müəyyən dərəcədə rənglərdən istifadə olunur. Özü də bu tərz Azərbaycanla əlaqəlidir. Bizim xətt sənəti ilə birbaşa uyuşan tərəfləri də var.

Bakı sənaye şəhəridir. Bizdə də 1960-cı ildən 80-in sonlarına qədər monumental sənət üslubu olub. Bu dövrün təbliğatı ilə əlaqədar olsa da, bir üslub formasında təzahür edirdi. Hətta Azərbaycana xas üslubumuz da var idi. Dünya dəyişdi, bu məsələnin dünyada vəziyyəti də dəyişib. 90-cı illərə qədər rəsmin, heykəltaraşlığın təbliğat tərəfi də var idi. Daha sonralar dünyada və Azərbaycanda bu başqa bir sənət formasına keçdi.

Dünyada konfrantasiyanın bitməsi ilə rəsm sənətinin mahiyyəti, üslubu, dili, fəlsəfəsi, bu fəlsəfənin bizim həyatımızdakı yeri də dəyişdi. Belə olduqda yeni bir proses başladı. Hazırda Azərbaycanda bu prosesin içərisində yeni sənət münasibətləri yaranmaqdadır. Bu proses hələ bitməyib. Bizdə bu münasibətlərin hələ tam formalaşmamasının səbəbi keçmişin getməməsi, yeninin gəlməməsi ilə əlaqədardır. Biz keçid dövrü yaşadığımız üçün sənətkarlar da özlərini ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Məncə, başqa ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanın dünyaya deyəcək daha çox şeyi var. Çünki Azərbaycanda sənətçi sayı bir çox ölkədən daha artıqdır. Bunun da səbəbi bu sahədə təhsil almış insanların çox olmasıdır. Həm də yaddan çıxartmayaq ki, Azərbaycanda sənətçi olmaq həmişə prestijlidir. Nəqqaşa, şairə, rəssama xalq da həmişə yüksək qiymət verib. Dünyanın heç bir yerində şairlər buradakı kimi tanınmır, onlardan sitatlar gətirmirlər.

Bakı dəyişdikcə vizual məntiq də, şəhərin strukturu da dəyişir. Azərbaycanlı gənclər xaricdə təhsil alıb qayıdanda oradakı mədəniyyət linklərini də özləri ilə gətirirlər. Necə ki, Fransanın, sonra Almaniyanın, daha sonralar isə Amerika və bütün Avropanın təsiri ilə müasir türk sənəti dili meydana çıxıb. Azərbaycanda isə bu proses tamamilə fərqli şəkildə gedib. Çünki bizim bünövrəmiz çox güclüdür. Zatən, bizdəki sənətin yeri də daha fərqlidir.

– Sizin “Andüşüm” adlı sərginiz var. Bu sözü siz yaratmısınız. Belə bir söz yaratmaq ehtiyacı haradan qaynaqlandı? Digər tərəfdən, “izdüşüm” sözü sizin sənətinizlə çox bağlıdır. Bu baxımdan “Andüşüm” və “İzdüşüm” sözlərinin hər hansı bir əlaqəsi varmı?

– “Performans” sözü “canlı” deməkdir. “Performans sənətləri” deyilən bir məfhum var. Amma mən gördüm ki, bu söz rəsm sənətinə yapışmır. Çünki performans daha çox hərəkətlə, səhnə ilə əlaqədardır. Ona görə də düşündüm ki, yeni söz tapmaq lazımdır. Bu da çox “çətin” bir məsələdir. “İzdüşüm” sözünə uyğun olaraq “andüşüm” sözünü “yaratdım”. “Andüşüm” qələmin altındakı görüntünün anında düşməsi mənasını verir. Sonradan bir çox andüşüm sərgiləri keçirdim. Daha sonra isə rəngdüşüm layihəsini reallaşdırdım. Yəni üslubumu izah etmək və canlı rəsm çəkməyin mahiyyətini çatdırmaq üçün belə bir sözdən istifadə edirəm. Məncə, gözəl oldu.

Digər sərgimin adı “Kateksis” idi. “Kateksis” sözünü də Roma hüququndan götürmüşdüm. Hüquq o qədər böyük bir anlayışdır ki, onu dəyişdirə və inkişaf etdirə bilməzsən. Ancaq ona izah və əlavələr etməyə çalışa bilərsən.

Başqa bir sərgimin adı da “Fraktal səbəblər”dir. Həndəsi fiqurlar var. Fraktal fiqurlar isə sonsuz sayda fiqurdan fiqur çıxmasına deyilir. Məsələn, hüceyrə sonsuzdur. Biz ancaq onda görə bildiyimiz qədərini görürük. Deyirik ki, gördüyümüz şeylər var, görmədiyimiz şeylər yoxdur. Ancaq ağlımızla bilirik ki, hüceyrə sonsuzdur. O mənada sərgimin adını “Fraktal səbəblər” qoydum… Oradakı əsərlərin çoxu ya satıldı, ya da kolleksiyalardadır.

– Güney və Quzey Azərbaycan rəssamlıq məktəblərinin yaradıcılığınızda xüsusi rolu olduğunu dediniz. Bəs vətəndən ayrı olmağınız yaradıcılığınıza təsir göstərirmi?

– Xosepa Ribera adlı məşhur ispan rəssamı var idi. O, İspaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qalmışdı. Xaricdə yaşadığı müddətdə çəkdiyi əsərlərə “İspaniyalı Xosepa” adı ilə imza atardı. O istəyirdi ki, insanlar onun ispan olduğunu bilsinlər.

Vətən üçün insanın burnunun ucu göynəyir. Düzdür, indi Azərbaycanla sərhədlər açıqdır. Hər an vətəninə qayıda bilərsən. Bununla bağlı heç bir problem yoxdur. Adam yaşlandıqca istəyir ki, vətəni ilə daha sıx bağlansın.

Mən tez-tez burada da, xaricdə də konfranslara, iclaslara qatılıram.Ancaq insan üçün vətənində nəsə etmək çox vacibdir.

Bir də belə bir şey var. Xalçalarımızın üstündəki müxtəlif naxışları, simvolları biz, daha çox, xalqın özünün yaratdığı formalar kimi düşünürdük. Ancaq universitetdə işlədikcə gördüm ki, bu simvollar bizim qədim əlifbalarımızın istifadəsindən yaranıb. Alban əlifbasını, Orxon-Yenisey yazılarını buna misal göstərmək olar. Diqqətli baxdığımızda bunu memarlıq abidələrində də görmək mümkündür. Hindistan memarlığında da sanskrit yazısının işarələri var. Simvolların kodlarını açmağa çalışdığımızda görürük ki, naxışların formaları, həndəsi ölçüləri həmin əlifbaların hərflərinə uyğun gəlir. Yəni naxışlarımızın kökündə boşluq yoxdur. Dəqiqliklə deyirəm ki, bunun kökündə Azərbaycan tarixi boyu istifadə olunmuş hərflər və rəqəmlər dayanır.

Bakıda sərgi keçirməyi çox istəyirəm. Hətta bununla bağlı dostlarımla dəfələrlə söhbətlərimiz də olub. Bəzən mənim, bəzən də onların vaxtı olmur. Buna görə də Bakıda sərgi açmaq məsələsi müəyyən zamana qədər təxirə düşür. Ancaq mənim Azərbaycanda bir neçə sərgim olub. Alman səfirliyinin iştirakı ilə Alman Kilsəsində sərgi keçirdim. Elə Almaniyadan kvartet gəlmişdi. Mən rəsm çəkərkən onlar da musiqi ifa edirdi. Böyük bir konsert-sərgi oldu.

– Yazıçı Həmid Herisçi sizin qardaşınızdır. Onunla görüşürsünüzmü? Azərbaycanda baş verən hadisələri müzakirə edirsinizmi?

– Təəsüf ki, son vaxtlar Həmidlə görüşə bilmirik. Məncə, Həmid çox ciddi alim, filosof və jurnalistdir. O, öz vətəninə də, peşəsinə də bağlıdır. Mən Həmidlə həm bir qardaş, həm də bir alim kimi görüşməyi çox sevirəm. Biz onunla həmişə dünyadakı sənəti, Azərbaycan müasir sənətinin bu günü və gələcəyi ilə bağlı mövzuları müzakirə edirik. Sözlərimdə pafos yoxdur. Həmidin gələcəklə əlaqədar çox gözəl fikirləri var. Təəssüf ki, son vaxtlar görüşə bilmirik.

– Həmid Herisçi ədəbiyyatda rasional düşüncəyə qarşı mistizmi qoyur. Bəs bu məsələdə sizin mövqeyiniz necədir? Rəssamlıqda hansı tərz daha çox qəbul olunur?

– Ədəbiyyatın özünü ifadə etməsi ilə rəsmin məntiqi fərqlidir. Ancaq işin məğzinə varsaq, Avropa və dünya sənətində fikir və məntiq öndədir. Tutaq ki, mən bilərəkdən divara rəngi atıramsa, bu, bir sənətdir. Amma bunu təsadüfən atdımsa və divardakı ləkə gözəl oldusa, bunu sənət olaraq qəbul etmirik. Çünki burada insanın fikri, dərrakəsi iştirak etməyib. Burada instinkt var, arxasında niyyət yoxdur. Necə ki, “Həccə gedəndə niyyət etməlisən” deyirlər, rəsmdə də belədir. Çünki Həccə təkcə bədənini aparmırsan, ruhunu da aparmalısan.

Ancaq ədəbiyyatda bir az fərqlidir. Burada mistika da var. Fransız müasir şeirinə baxanda orada da mistizm görə bilirik. Bunun səbəbi də insanın ifadə alətlərinin azalmasıdır. Məsələn, Maksim Qorki çox böyük yazıçıdır. Onun hətta “sənədli” deyə biləcəyimiz əsərləri var. Amma onun məktəbi ilə, Emil Zolyanın məktəbini birləşdirən və ayıran komponentlər var. Böyük fransız yazıçısı Flober praqmatik dillə mistikanı izah etməyə çalışırdı.

İndiki dövrdə qardaşımın fikirləşdiyi, irəli sürdüyü yanaşmaların elementləri rəssamlıqda da var. Ancaq bunların rəsmdə üzə çıxması fərqlidir. Çünki sözün qavranılması ilə simvolun başa düşülməsi sistematikası fərqlidir. Düşüncə birbaşa sözə dönür. Bu insanların bir-birini başa düşməsi üçün əsas vasitədir. Amma rəsmdə bu daha çətin bir yoldan keçir. Söz, birinci, bir işarəyə çevrilir, daha sonra rəssam bu işarədən rəsm çəkir. Burada əsas məqam odur ki, həmin rəsmdə vermək istədiyin mənanı tamaşaçı da anlaya bilsin. Bir çox hallarda bu məqamda problem olur. Bu günəşə baxmaq kimidir. Evdə yanan lampa, əslində, günəşi evə gətirmək istəyimizdir. İş çox texnikdir. Ancaq işin mahiyyətində simvol var. İndi bu yolu izah etmək çətindir. Yəni necə çəkmək lazımdır ki, insanlar bunu başa düşsün. Siz bir abstrakt əsərə baxdığınızda onun altında yazılan fikrin ifadə etdiyi mənanı anlaya biləsiniz. Ya da ki, o yazı olmadan həmin hissi duya bilirsinizsə, onda demək ki, rəssam istədiyinə çatmışdır. Yəni rəssam çatdırmaq istədiyi mövzunu ən sadə yolla izah etməlidir. Mənim dediyim tərzlə Həmidin dediyi tərz tamam fərqlidir. Ancaq qardaşımın dediyi elementlərin Azərbaycan ədəbiyyatında artması lazımdır. Çünki Sovet dövründə buna bir o qədər də icazə vermirdilər. Hətta bunun ilk elementlərini Anar bəy vermişdi. Onun “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanını misal çəkə bilərik.

– Bizim rəssamlarımızın bir çoxu şeir yazır. Onlar “rəsmdə ifadə edə bilmədiklərimizi şeirdə izah edirik” deyirlər. Sizin ailəniz də ədəbiyyatçıdır. Bəs sizdə şairlik, yazıçılıq qabiliyyəti varmı?

– Mənim atam da ədəbiyyatçı idi. Bu günkü sənətin bir hissəsi artıq sənətçinin həyatı ilə meydana çıxır. Gələcəkdə insanın həyat tərzinin özü sənət olacaq. Bu günün insanı bunun keçidini yaşayır. Sənətçilər bunu hiss eləyirlər. Gördüyümüz hər şey sənət olacaq. 90-cı illərdən bu yana çox şey dəyişdi. O dövrdə “sənət kətandır, onun ölçüləri var” deyilirdi. Bir mənada rəssam öz üslubuna da məhkumdur. Çünki o üslub olmadan həmin rəssam da olmaz. O, üslubunu yaratmaq üçün mübarizə aparıb və onu bu tərzinə görə axtarırlar. İndi bu konsepsiya dəyişir. Bunu da rəssamlar hiss edirlər. Bunu izah etmək üçün də yazmağa ehtiyac duyurlar. “Böhran” da buradan qaynaqlanır. Çünki özünün yaratdığı “büt”ə bağlı olmaq məcburiyyəti hiss edir. Ancaq onda da inkişaf etməkdə çətinlik çəkir. Yəni özü-özünün məhkumudur. Müasir həyatda yaşadığı üçün yaratdığının tamamilə doğru olmadığını bilir. Bu “böhran”dan çıxmaq üçün də sözə ehtiyac duyur. Bu tendensiya incəsənətin bütün bölmələrində var. Bu “böhran”ın da yaranmasının səbəbi fikrin bütün sahələrə görə çox tez inkişaf etməsidir. Sənət getdikcə çoxqatlı formaya düşür. Bu da professionallıq tələb edir…

– Azərbaycan oxucusunu maraqlandıran bir sual var. Bu barədə istər Türkiyədə, istərsə də Azərbaycan mediasında geniş müzakirələr aparıldı. Artıq bu iddialara birinci şəxsdən cavab almaq imkanımız var. Siz, həqiqətənmi, iddia olunduğu kimi, Türkiyə Mason Lojasının rəhbərisiniz?

– Bildiyiniz kimi, atam Cənubi Azərbaycan dövlətinin qurucularındandır. Şimala dönəndən sonra da Mərkəzi Komitənin və “Politbüro”nun üzvü idi. Mənim əmilərimdən biri Fransada “ARİAN” kosmik mərkəzində kosmik-fizika üzrə professordur. Hazırda Parisdə yaşayır, adı da Cəmşid Herisçidir. Azərbaycandan Avropada və Amerikada əhəmiyyətli ticarət əlaqələri olan ailələrdən biri də bizim ailədir. İranda pasportuna Azərbaycan soyadını yazdıran ilk ailələrdən də biri bizik. İndi bu və buna bənzər səbəblərə görə bizə bir çox şeyi yaraşdırırlar. Deyirlər ki, siz həm mənəvi baxımdan, həm də dünyadakı münasibətləriniz baxımından geniş imkanlara maliksiniz… Mən özüm də dünyada çox insanlar tanıyıram. Bizim çevrəmizdə belə söhbətlərin olması normaldır. Mənə bu sualı verəndə deyirəm ki, hər kəsin bir şəxsi məsələsi var. Məsələn, mənim Türkiyədə dərviş dostlarım var. Bunların içərisində Mevlevi və Bektaşi dərvişlər var. Ancaq gedib onlardan soruşmuram ki, sən dərvişsənmi? Bəlkə də, deyil? Siz də bu sualı taktika işlədərək soruşdunuz. Mən də taktika ilə cavab vermək istəyirəm ki, bu söhbətlər çox şəxsidir... Ona görə də xahiş edirəm, bu cavabımı qəbul edin.

– Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımıza nə demək istərdiniz?

– Məncə, Azərbaycan potensialının çox az hissəsindən istifadə edir. Xüsusilə də incəsənət, ədəbiyyat sahəsində bizim imkanlarımız çox genişdir. Bu imkanlar dünyanın bir çox ölkəsində yoxdur. Biz potensialımızdan vaxtında istifadə etməliyik. Bir insan ən gec 30-da, olmadı, 35 yaşında evlənməlidir. 70 yaşında evlənsə, gec olacaq. İndi biz də gecikməməliyik. Azərbaycan dünyanın ən böyük sənət sistemlərində olmalıdır. Həm sənətdə şəxsiyyət, həm də bir bütün olmalıyıq.

kult.az

Oxumağa davam et
Reklam
Reklam

Gündəm