Qəbrimi bəla daşlarıyla tikin ki…

Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Türk ellərində tanınan istedad sahibi, yazıçi-jurnalist Zakir Sadatlının "Gündəlik Teleqraf" qəzetində dahi şairimiz Mövlanə Məhəmməd Füzulinin məzarı ilə bağlı qeyrətli yazısından sonra açılan bəhsləri oxuyuram. Onlara bir füzulişünas kimi mən də bu xüsusda yaddan çıxmış bəzi məqamları xatırlatmaq istərdim.

Yaxın dostu olmuş Əhdi Bağdadi "Gülşəni-şüəra" adlı təzkirəsində Mövlanə Füzulinin ölümü haqqında yazırdı:"mərəzi-taunla matun olub digərgun olmuşdur", yəni taun xəstəliyinə tutulub dünyasını dəyişmişdir. Dostunun ölüm tarixini "keçdi Füzuli" cümləsiylə söyləmişdi, əbcəd hesabı ilə hesabladıqda 963 alınır ki, bu da miladn 1556-cı ilinə təsadüf edir.

Ucaldın qəbrim, ey bidərdlər, səngi-məlamətdən,

Ki,məlum ola dərd əhlinə qəbrim ol əlamətdən.

Məzarım üzrə qoymun mil, əgər kuyində can versəm,

Qoyun bir sayə düşsün qəbrimə ol sərvqamətdən.

(Ey dərdsizlər (bizlərə müraciətdir), qəbrimi bəla daşlaryla tikin ki, dərd adamları(Allaha yaxınlar) qəbrimi o əlamət ilə tanısın.

Onun məkanında can versəm, məzarımın üstünə, hətta bir mil də qoymayın ki, uca sərv boylu (İmam Hüseyn) məqbərəsindən bir kölgə düşsün.)

Mövlanə Füzulinin qəzəlindəki bu beytlər şairin son vəsiyyəti kimi qəbul edilmişdir.Onun Vəqf İdarəsindən qanunla ona verilməli olan gündəlik 9 ağçasını da almadan, uzun illər İmam Hüseyn məqbərəsində "xuddam", yaxud "kiliddar", və ya "türbədar" (vəzifə müxtəlif adlarla anılır - xidmətçi, açarsaxlayan,qəbir qoruyucusu) vəzifəsini böyük şərəflə icra etməsi müqabilində vəsiyyəti təbii sayılmalıdır. (Xatırladaq ki, Sultan Süleyman zamanında ən aşağı maaş hər xidmətə hazır işçi-fəhlələrin gündəlik 11 ağçası idi, 9 ağça şairdən ötrü əslində, bir həqarət sayılmalıydı, ancaq sultana tələb olunan məddahlığı etmədiyi üçün onu da vermirdilər.) Taun təmasla keçən epidemiya xəstəliyi olduğundan orta yüzilliklərdə ölənləri qüsl belə etmədən yandırırdılar. Şairin şəxsiyyətinə və onun hər bir sözünə böyük ehtiramla yanaşıldığından vəsiyyətinə əməl edərək onu istədiyi istiqamətdə dəfn eləmiş, məzarı üzərində məqbərə ucaltmışlar.

Şərqşünas Oleq Gerasimoviç Gerasimov 1983-cü ildə ikinci dəfə nəşr etdirdiyi "Yaxın Şərqin yolayrıclarında" kitabında yazırdı:"Əl-Hüseyn məscidinin hücrələrinə gedən qərb qapısının qarşısında o qədər də böyük olmayan türbə yerləşir. Bəlkə də çoxları bilmir ki, məqbərənin içində yaşıl mahuda bürünmüş qəbirlərdən

birində Məhəmməd Süleyman oğlu Füzuli- Orta yüzilliklər Şərqinin bənzərsiz şairi mədfundur."

Önder Mehmet qələmə aldığı səfər təəssuratlarının və araşdırmalarının nəticəsi kimi türbə haqqında Ankarada 1970-ci ildə "Fuzulinin mezarı" adlı kitab nəşr etmişdı. Oxucularımızda canlı təsəvvür yaratsın deyə kitabdan bəzi qeydləri olduğu kimi təqdim edirəm:"Öğle güneşin altında, Kerbela şehrinin altın kubbeleri, ta uzaklardan gözleri kamaştırıyordu. Hurma ağaçlarının gölgelediği patika, dar bir yoldan, Hz. Hüseyin Türbesinin önündeki küçük bir meydana geldik. Arabamızdan indiğimiz zaman, çevremizi yeşil sarıklı seyyidler sardılar: Türbeyi size gezdirelim diyorlardı. İçlerinden birine : -Türbeyi sonra ziyaret ederiz. Önce bize Fuzûlînin mezarını gösterin, dedik. Kısa bir şaşkınlık gösterdiler. Şimdiye dek kimse, Kerbelada, Fuzûlîyi arayıp, sormamıştı. İçlerinden biri atıldı: - İşte, Fuzûlînin mezarı, şu karşıdaki kubbenin altında. Ama, her zaman kapalıdır orası. Başımızı eliyle gösterdiği yöne çevirdik. Hz. Hüseyin Türbesinin çiniler ve altın yıldızlarla süslü, büyük cümle kapısının önünde, küçüldükçe küçülmüş, kubbeli, sekiz köşeli avuç içi kadar bir türbe gösterdiler. Pencereleri, tahta kapaklarla sımsıkı kapalı, kapısı üzerinde de koca bir kilit... Bir başkası : -Bunun anahtarı Seyid İsmailde... O buranın bekçisidir. Arasıra gelir, temizliğini yapar, dedi. Bir saat sonra, topuklarına kadar entarili, siyah kırçıl sakallı, ihtiyar bekçi, elindeki paslı, büyük bir anahtarla türbeyi açtı. Ancak, birkaç kişinin girebileceği türbeye ilk adımı attık. Ortada soluk, yeşil bir bezin örttüğü kafesli tahta bir sanduka tahta duruyordu. Bu sandukanın altında, Divan edebiyatımızın büyük şairi Fuzûlînin mezarı vardı.Kanunî Sultan Süleyman, 1534 yılında Bağdat fethini tamamladığı zaman Fuzûlî, hayatta ve Kerbelada, Hz. Hüseyin Türbesinde hizmetteydi. Fuzûlî, yıllarca gözyaşı döktüğü Kerbela şehitlerinin kapısı eşiğine gömülmüş. Bir zaman sonra, bu kapı onarılınca cesedi buradan alınarak, şimdiki türbesine gömülmüş. İhtiyar bekçi bu söylentileri bir kere daha tekrarladıktan sonra :-Biz Caferiyiz ve Fuzûlînin mezarını da burada biliriz. On yıl önce, mütevellimiz Seyid Cafer Ahmet bu türbeyi onarttı. Ne var ki Kerbelaya gelenler, doğruca Hz. Hüseyin ve Hz. Abbas türbelerini ziyaret ederler. Buraya kimse uğramaz. Onun için kapalı durur her zaman. Sonra ilave etti: -İşittik ki, Türkiye hükümeti bu türbeyi onaracak, ziyarete açacakmış... Buna çok sevindik. Biz de bu iş için buraya geldiğimizi söyledik. İhtiyar bekçinin yüzü gülüyor, dualar ediyordu.Fuzûlînin Türbesinde iki üç saat kaldıktan sonra, Kerbela Belediye Başkanını ziyaret ettik. Başkan bize, Fuzûlî Türbesini saran dükkânların yıktırılacağını ve türbe çevresinin tüm açılacağını söyledi. Biz de türbede gerekli onarımları yapacağımızı, hatta türbede büyük şairin eserlerini ve ilgili yayınları içine alan bir kitaplığın da kurulacağını anlattık. Dostça konuşmalarımızı, Kerbelanın tarçınlı çaylarıyla tamamladık."

Türkiyə Cümhuriyyətində çıxan "Cumhuriyet" qəzetinin 23-24 may 1972-ci il tarixli iki nömrəsində o vaxt İraqda mədəniyyət üzrə attaşe və tələbə müftisi işləmiş Rəşat Oğuz bəyin iki qeydi çap olunmuşdur. Qeydlərdə oxuyuruq ki, Füzulinin türbəsi olaraq bilinən yapı, Kərbəlada, Hüseyn türbəsinin həmən yanındadır.Bunun Bektaşi təkkəsiylə əlaqəsi yoxdur. Türbəyə baxan və anahtarlarını yanında daşıyan Bektaşi dərvişi bir az ötədəki Bektaşi türbəsində bulunmaqdadır. Milli Egitim bakanlığı türbənin bərpası üçün pul göndərmiş, iş bitəndə məzarın üzərində ərəbcə "bu məzar Mömin Dədənindir"- yazmışlar. Bunu edənlər Mömin Dədənin nəvələri imiş- deyirlər. İraq sorumlularıyla yapılan görüşmələr sonunda türbə bərpa olunub qurtarılmış, qapısına Ərəbcə və Türkcə "Burada Bektaşi təkkəsinin qurucusu Mömin Dədə ilə böyük Türk şairi Füzuli yatıyor."-yazmışdılar.Divara Füzulinin bir rəsmi ilə şeirlərindən seçilmiş beytlər asılmışdı.

Ancaq Kərbəla turistik bir yer olduğu üçün Hüseyn türbəsinin çevrəsi açılıb düzənlənəcək, plana görə, Füzulinin türbəsi də bir az ötəyə taşınacakmış.

Bu yazı çap olunandan sonra Tükiyə Cümhuriyyətində böyük ajiotaj yaşandı.Planı durdurmaq mümkün olmazsa, qəbrin Türkiyəyə gətirilməsi üçün tədbirlər görülməyə ən yüksək dövlət qurumları səviyyəsində başlandı.Azərbaycanda da buna biganə qalınmadı, 8 ildən sonra, Azərbaycan Yazıçılarının VII qurultayında Füzulinin məzarı ilə bağlı çıxışlar etmək üçün Nəbi Xəzri və Bəxtiyar Vahabzadəyə müəyyən tövsiyələr verildi.Hətta xalq şairlərimizin fəallığına baxmayaraq müsbət nəticə alına bilməzdı. Gec idi, artıq 5 il idi ki,Səddamın icazəsiylə məzar sökülmüş, yerində zövqsüz bir hovuz tikilmişdi. Füzuli qəbrini ölkəsində görmək istəyənlərin sırasına İran da qoşuldu:"Irakın Saddam döneminde Fuzulinin mezarı üzerinden bir otaban geçeceği ve mezarının kaldırılacağı tartışmaları olmuş, dönemin Türk hükümeti Saddamdan Fuzulinin "naşını" istemiş; Saddam "Bizim şairimizdir." diyerek, naaşı vermemiştir... Fuzuliye, günümüz İran iktidarı da sahip çıkmakta, bizim şairimizdir diyerek, okullarında Fuzuliyi ders diye okutmaktadır..."

Türkiyə Cümhuriyyətindəki internet saytlarında yerləşdirilən "Fuzuli’nin kemiklerini Azeriler kurtarmıştı" adlı yazı özündə bu xüsusda maraqlı faktları ehtiva edir:"Hazreti Muhammedin torunu Hazreti Hüseyinin Kerbeládaki türbesi, 1984 sonbaharının sıcak bir gecesinde Saddamın buldozerleriyle kuşatıldı ve kıble kapısının hemen ilerisindeki ufak bina, "yol genişletme" bahanesiyle birkaç dakikada yerle bir edildi.Bina, Türk Edebiyatının en büyük isimlerinden birinin, Fuzulinin türbesiydi. Şairin mezarı yıkımdan bir gün önce açılmış, kemikleri civardaki Sultaniye Mescidine taşınıp bir kutuya konmuştu. Derken Sultaniye Mescidi de yerle bir edildi ve Fuzuliye gene yol göründü: Yıkılan caminin müştemilatında bekçinin yattığı odaya bırakıldılar.Fuzuli bizim şairimizdi, eserlerinin neredeyse tamamını Türkçe yazmıştı ve Kerbeláda bütün bunlar olup biterken ne Bağdaddaki büyükelçiliğimizden bir ses geldi, ne dışişlerimizin ne de kültür bakanlığımızın sadası işitildi.Bağdada bizden gitmesi gereken diplomatik mesajı bir başka başkent gönderdi: Moskova... Sovyet hariciyesi, Fuzulinin Sovyet cumhuriyetlerinden biri olan Azerbaycanda "milli şair" kabul edildiğini söyledi ve Kerbeládaki bekçinin yatak odasında bulunan kemiklerin Bakuya yollanmasını talep etti. Fuzuli, "Kor ölür badem gözlü olur" misali, Bağdadın gözünde birdenbire kıymete bindi. Iraklılar "Bağdadlı Süleyman oğlu Mehmed Fuzuli, Arap şairi olmasa bile, Irakta yaşamıştır; Irakın şairidir ve ona ait hiçbirşey Irakın dışına çıkamaz" deyip Moskovanın isteğini reddettiler.Aradan seneler geçti ve 1994e gelindi. Sovyetler Birliği tarihe gömülmüş,

Azerbaycan ayrı bir devlet olmuştu. Kemiklerin peşine bu defa Azeri hariciyesi düştü ve Bakudan Bağdada garip bir teklif gitti: Azerbaycan, Fuzulinin kemiklerinin karşılığında İslamiyet öncesi Arap Edebiyatının en güçlü şairi İmrulkaysın Ankaradaki mezarının Bağdada nakledilmesi için Türkiyeyi ikna etmeyi vaadediyordu. Iraka bu iş için tam üç Azeri heyeti gitti ama Bağdadın cevabı hep "Láááá", yani "Hayır" oldu.Iraklılar,

Azerilerin ısrarından bir hayli bezmiş olacaklar ki, 1994ün 17 Eylülünde Bağdadda bir "Fuzuli Kongresi" topladılar. Kongreye katılan Azeri heyeti, tam tam 128 kişiydi ve başlarında o sırada başbakan yardımcısı olan meşhur romancıları Elçin Efendiyev vardı.Türkiyeden kaç kişinin ve kimlerin katıldığını ise, hiç sormayın... Irak "Siz sadece yol paranızı vereceksiniz, buradaki masraflarınız bize ait" demişti. Bizim cevabımız ise, "Tahsisatımız yok, biletimizi yollarsanız geliriz" oldu ve neticede Fuzuli Kongresini fuzuli sayan Türkiye, tek kişiyle bile temsil edilmedi.Bağdaddaki tartışmalar üç gün devam etti, kongre sona erdi ama Azeriler "Mezar işi halledilmeden, Bağdaddan gitmeyiz" dediler. Irak Kültür Bakanlığı, Azeri edebiyatçıların işgaline uğrayınca Irak tarafı "pes" dedi ve Fuzuliye şanına uygun bir mezar yapma sözü verdi.Ama Azeriler bu defa "Mezarın yerini de biz seçeceğiz" diye tutturdular ve dediklerini yaptırdılar. Fuzuli, Hazreti Hüseyinin türbedarıydı ve türbeyi çevreleyen caminin kıble girişindeki elyazmaları odası mezarı için uygundu. Kemikler buraya gömüldü ve üzerine mermer bir kitabe kondu.Fuzuli şimdi bu yeni türbesinde yatıyor. "

Sovet İttifaqının marioneti olan Səddam hökumətinin guya şairin məzarını təcili bərpa etdirməsi, sadəcə, səs-küyü yatırmaq və nümayəndə heyətimizi sakitləşdirmək üçün atdığı diplomatik addım idi. Vəsiyyətnamə-qəzəlinin son beytində Mövlanə Füzuli böyük uzaqgörənliklə deyirdi:

" Füzuli, keç səlamət kuçəsindən, səbr kuyindən,

Fərağət olmayan yerdə səfər yeydir iqamətdən."

Bununla şair sanki 456 il əvvəl İraqın sonrakı taleyini hiss etmişdi.

"Davutoğludan Fuzuli için bir mezar istiyoruz" adlı bir yazı internet səhifələrini dolaşmaqdadır. Yazıda deyilir:"Irak’ta nüfusları % 80’i zaşan Arap halkını ikiye bölen uluslararası politika cambazları, Arapların etnik kimliğini rafa kaldırmışlardır. Bu bakımdan Irak’ta topluluklardan Şiiler, Sünniler ve Kürtler diye söz edilmektedirler. Türkiye ise her ne kadar Irak’ta herkese eşit mesafedeyiz dese bile, bu durum öteki taraflarda anlaşılmamaktadır. Bu bakımdan Türkiye’nin eşit mesafe politikası, inandırıcı olmadı. Nitekim durum giderek değişik mecraya sürüklendi ve rüzgâr düşünüldüğü gibi esmedi. Komşularla samimî olarak sıfır sorun derken, gidişat Türkiye’nin istediği gibi sonuçlanmadı. Türkiye’nin İran, Irak ve Suriye ile olan iyi münasebetleri, yerini sertleşmeye ve zıtlaşmaya bıraktı. Allavi ve Irakıye listesinin Türkiye tarafından destek görmesi, el-Maliki grubunu Türkiye karşıtı politika izlemeye sevk etti.Bu yüzden Irak’ta yoğun nüfusa sahip Şii kesimden İran-Maliki ve Suriye bloğu oluştu. Türkiye ABD-Allavi-Barzani safında kaldı. Oysa Türkiye Irak’taki Şii kesime karşıymış gibi bir tavır içinde görülmemeliydi. Ayrıca Türkmenlerin de içinde Şii kesimin varlığı unutulmamalı idi.Diğer yandan Irakıye içinde yer alan Irak Türkmen Cephesinin de, durumdan

memnun olmadığı su yüzüne çıktı. Allavi’nin Türkiye ziyareti sırasında, Irakıye Listesi içerisinde olan hiçbir Türkmen milletvekiline yer verilmemiştir. Dost ve müttefik olarak kabul edilen Irakıye listesindeki üyeler, haksızlığa maruz kalan Türkmenlere destek vermek bir yana, köstek bile oluyor. Türkmenlerin birçok beklentisi gerçekleşmiyor, yığılan sorunlar çözüme kavuşturulmuyor. Bunların başında Türkmenlerin ellerinden alınan arazi ve gayrimenkul mülkiyetleri konusunda yaşanan sorunlar geliyor. Bu hususta hala olumlu sonuçlar alınmış değildir. Nitekim kısa bir süre önce, artık isyan edecek duruma gelen mazlum ve mağdur Tisin halkının feryatlarına kulak asan olmuyor. İlk başta Irakıye listesinde yer alan Arap yetkililerinin bu sorunlara karşı duyarsız kaldıkları anlaşılıyor.Türkmen halkının yaşadığı ikinci önemli sorun, Türkmen halkının eğitim konusunda çıkan kararların uygulamaya konulmamasıdır. Bu hususta olumlu sinyallerin alındığını da dile getiren kimse yok.Yüksek okul bitiren binlerce Türkmen genci, her nedense devlet işlerinde tayin edilmiyor. Sadece Telafer ve Musul yöresinde 50 binin üstünde fakülte mezunu Türkmen genci, ülkede üvey evlat muamelesi görüyor. Hiç kimse bunların durumunu gündeme taşımıyor.Kerkük’te bulunan Kale ve Kışla gibi tarihi yapıların restorasyonu ile ilgilenen bir yetkili yok. Türkiye’nin TİKA olarak bilinen Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı, Osmanlı coğrafyasında bulunan eserleri restore ederken, nedense Kerkük’e karşı hareketsiz kalıyor.Türk edebiyatının baş tacı olan ve bütün bir Türk dünyasının sahiplendiği Fuzuli’nin mezarı hala yapılmadı. Fuzuli’nin mezarını yapmak işi de en çok Türkiye’ye yakışır diye düşünüyoruz.Bu hususta Dışişleri Bakanı Sayın Ahmet Davutoğlu’na da sesimizi duyurmak istiyoruz. Cengiz Dağcı’nın Kırım’da gömülmesi için büyük bir duyarlılık gösteren Davutoğlu, bütün Türk dünyasının gönlünü çıra gibi yakan ve:

Ne yanar kimse bana ateş-i dilden özge

Ne açar kimse kapım bad-ı sabadan gayrı, - diyen Fuzuli’ye de bir mezar tedarik edemez mi?"

Füzuli ailəsinin Azərbaycandan köçməsi məsələsi keçən əsrin 50-ci illərində tarixi coğrafiyamızı bilməyənlər tərəfindən uydurulmuşdu. Onlar təsəvvür də etmirdilər ki, XVI yüzillikdə Azərbaycan indiki qədər kiçilməmişdi, Füzuli elə öz el-obasında dünyaya gəlmişdi.Ona görə də məzarın köçürülməsi məsələnin ağıllı həll yolu deyildi. Füzuli məzarının yeri ilə əlaqədar səs-küyün çıxdığı vaxt Az Tv-də Divan ədəbiyyatıyla bağlı "Qələm" adlı veriliş hazırlayırdım. Şeyxülislam Allahşükür Paşazadədən bu məsələ ilə bağlı müsahibə götürərkən, vəsiyyətnaməni xatırladıb haqlı olaraq dedi:"Füzulinin məzarı öz yerində qalmalıdır, biz də buna çalışmalıyıq, həm ziyalılar, həm də siyasətçilər". O.G.Gerasimov göstərdiyimiz kitabında yazırdı:"İraqda yaşamış Azərbaycan şairinin şərəfinə dostluğun, insanın fitrətindəki cazibənin, gözəlliyin və kamilliyin rəmzi kimi Abidənin ucaldılacağını indidən görürəm."

Kaş ki, Gerasimovun gördüklərini İraq da görəydi…

HACI FİRUDİN QURBANSOY

Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Publika.Az