Qırmızı.az
Arazın hər iki tayında törədilən kütləvi qırğınlar – Şərqşünaslıq İnstitutundan yeni faktlar
AMEA akademik Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Azərbaycan xalqına qarşı ötən əsrin əvvəllərində həyata keçirilən soyqırımı ilə bağlı yeni faktlar təqdim edib.
İnstitutdan Publika.az-a verilən məlumata görə, İran tarixçiləri Səməd Sərdariniya və Tohid Məlikzadə Dilməqaninin Arazın hər iki tayında azərbaycanlılara qarşı törədilən kütləvi qırğınlardan bəhs edən əsəri tərcümə edilib.
Səməd Sərdariniyanın “Arazın hər iki tayında müsəlmanların soyqırımı” kitabında erməni quldur dəstələrinin rus və ingilis hərbi qüvvələrinin köməyinə arxalanaraq Türkiyə, İran və azərbaycan ərazilərində çoxsaylı cinayət törətmələri, müsəlman kənd və şəhərlərini xarabazara çevirmələri, yüz minlərlə günahsız insanların qətliamını təşkil etmələri tutarlı sənədlər və mənbələr əsasında açılıb göstərilir. Həmin müəllifin digər “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı tarixi faktları ortaya qoymaq, erməni və onlara havadarlıq edən ölkələrin “siyasətçilərinin”, “tarixçi alimlərinin” yalan və uydurmalarını ifşa etmək məqsədi ilə qələmə alınıb.
Müəllif kitaba yazdığı müqəddimədə qeyd edir ki, İran – Rusiya müharibələrindən, xüsusilə də Türkmənçay müqaviləsindən sonra ermənilərin Çuxursəd vilayətinə (indiki Ermənistan Respublikası ərazisinə) və onun mərkəzi İrəvana köçürülməsinə rusların birbaşa himayədarlıq etmələrinə və “məşəqqətlər görmüş millətə” hər cür dəstək vermələrinə baxmayaraq, 1918-ci ilə qədər ermənilər Qafqazın heç bir məntəqəsində əhalinin əksəriyyətini təşkil etməyib. Yeri gəlmişkən, görkəmli alim tarixi faktları səsləndirərkən erməni müəlliflərinə də istinad edib.
“İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabı İrəvanın ilkin
yaşayış məskəni kimi formalaşması mərhələsindən başlayaraq burada
yaşayan müsəlmanların (azərbaycanlıların) daşnakların əli ilə
kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsinə qədərki böyük tarixi mərhələni
əhatə edir. Kitabın ilk hissələrində müəllif tarixi sənədlər və
fotolar əsasında rus işğalı ərəfəsində İrəvanın tarixi-coğrafi
mənzərəsini, şəhərin türk-müsəlman memarlığı əsasında yaradılmış
arxitektura quruluşunu, mədəniyyət abidələrinin, dini mərkəzlərin
(yeddi məscidin), karvansaraların və digər ictimai müəssisə və
təşkilatların şəklini oxucuya təqdim etməklə onun tarixi bir
müsəlman-türk şəhəri olduğunu sübut etməyə nail olub.
S.Sərdariniya kitabın “İrəvan Türkmənçay müqaviləsindən sonra”
adlı bölməsində İrəvanda müharibədən sonrakı vəziyyəti, bu müsəlman
şəhərində rusların ermənilərə himayədarlıq etmələrini son dərəcə
dəqiq və ciddi şəkildə araşdırıb. Müəllif 1985-ci ildə Ermənistan
Respublikasında çap olunmuş “Ermənistan tarixi” adlı kitaba
əsaslanaraq Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı ilk dövrlərin
müqayisəli statistikasını təqdim edib: “...bu zaman İrəvanda 1805
azərbaycanlı ailəsinə qarşı cəmi 567 erməni ailəsi
olmuşdur”.
Bundan sonra isə rusların özlərinin hazırladıqları hesabatdan
istifadə edən alim Türkmənçay müqaviləsindən əvvəlki və ondan
sonrakı dövrlərdə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarında əhalinin milli
tərkibinə aid rəqəmlərin müqayisəli təhlilini təqdim edib:
“Kameralnoe opisanie” adlanan sənəddə göstərildiyi kimi, 1828-ci il
müqaviləsinin ardınca 20 mindən artıq azərbaycanlı türk-müsəlman bu
iki xanlığı (İrəvan və Naxçıvan) tərk etmək zorunda qaldı və İrana
köçdülər. Nəticədə 1828-ci ildə müsəlman əhalinin sayı 93 min
nəfərə qədər azaldı. Dörd il sonra, yəni 1832-ci ildə müsəlmanların
sayı 82.373 nəfərə qədər azaldı. Lakin həmin 4 il müddətində, yəni
1828-1832-ci ilə qədərki dövrdə ermənilərin sayı 25.151 nəfərdən
82.377 nəfərə qədər qalxdı. Bir sözlə, erməni əhalinin sayı 3 dəfə
artdı”.
Bu, bir millətin didərgin salınması, digər
millətin zorakı yolla hakim mövqeyə gətirilməsi demək idi. Daha
sonra müəllif ermənilərin İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən bu
bölgəyə köçürülməsini təsvir edir. Kitab tarixi təhrif edənlərə, bu
gün dünyada məzlum erməni obrazı yaratmaq istəyənlərə, “Böyük
Ermənistan” xülyası ilə yaşayanlara və bu məqsədlə
azərbaycanlıların vəhşi obrazını yaratmaq istəyənlərə tutarlı
cavabdır.
Digər İran müəllifi Tohid Məlikzadənin “Güney Azərbaycan I Dünya
müharibəsi illərində” adlı əsərində 1914-1919-cu illərdə ermənilər
tərəfindən azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırımdan bəhs
olunur. Müəllif əsəri yazarkən əsasən Osmanlı arxivlərindən
istifadə edib. Bundan başqa xatirələrdən, rəsmi məktublardan və
həmin dövrə aid olan qəzet materiallarından da istifadə olunub.
Kitab İnstitut əməkdaşları tərəfindən farscadan tərcümə edilərək
çap olunub.
İnstitutda icra olunan elmi-tədqiqat işlərindən “Cənubi
Azərbaycanın qərb bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırım
(1917-1919-cu illər)” adlı dissertasiya işini xüsusi qeyd etmək
lazımdır. Əsərdə 1918-ci il Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində
azərbaycanlılara qarşı birləşmiş erməni-aysor silahlı dəstələrinin
törətdiyi soyqırım aktları müfəssəl araşdırılır. Soyqırımın
törədilməsində məqsəd isə aborigen əhalini məhv etmək və demoqrafik
mənzərəni ermənilərin xeyrinə dəyişməklə “Böyük Ermənistan” üçün
real şərait yaratmaq idi.
Farsdilli mənbə və qaynaqlar əsasında hazırlanan
tədqiqat işinin əsas hissəsini Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində
(Urmiya, Salmas, eləcə də ətraf qəsəbə və kəndlər) birləşmiş
erməni-aysor silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırım
törətməsinin araşdırılıb təhlil edilməsi təşkil edir. 1918-ci ilin
əvvəllərində başlanan və 6 ay davam edən soyqırımda Urmiya gölünün
cənubunda yerləşən Sulduz mahalından tutmuş şimalda Xoy şəhərinə
qədər geniş bir ərazidə yerləşən Urmiya və Salmas başda olmaqla
bütün şəhər, qəsəbə və kəndlərdə azərbaycanlılar amansızcasına
soyqırıma məruz qaldılar.
Cənubi Azərbaycanın qərb bölgəsində azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırımda insan tələfatının statistikası ilə bağlı 150-200 min arasında müxtəlif rəqəmlər qeyd edilsə də, ən dəqiq məlumat İran mərkəzi hakimiyyətinin göstərişi ilə soyqırımdan sonra yaradılan tələfat və baş verən maddi ziyanı siyahıya alan komissiyanın hesabatında öz əksini tapıb. Həmin hesabata əsasən “I Dünya müharibəsi başlayandan komissiya yaranana qədər sadəcə qeydə alınan və hesablama vərəqələrində göstərilən can itkisi 160 min nəfər, maddi ziyan isə təxminən 160 kror tümən idi... Xəsarət və insan tələfatı siyahıya alınmayan məntəqələr də hesablanarsa, dəyən maddi xəsarət 200 kror tümən, insan itkisi isə 200 min nəfər olur”.
Gülnar
-
Rəsmi xronika14:51
İlham Əliyev bu qanunu təsdiqlədi
-
Nida Xəbər 14:26
Yeni Kaledoniyada Azərbaycan bayrağı qaldırıldı
-
Magazin113:31
Tolik pərt etdi: "Bu da liftdə öpüşən Sabir" - VİDEO
-
Magazin112:56
Xalq artistindən valideynlərə və müəllimlərə MÜRACİƏT - VİDEO
-
Ekologiya12:31
Sabaha olan hava PROQNOZU - 20 dərəcə isti
-
Cənubi Qafqaz12:01
Paşinyan Şahramanyana cavab verdi - İrəvanda “mühacir hökumət” davası
-
Hadisə11:46
Ağdərədə qumbaraatan tapıldı - FOTO
-
İdman11:06
"Qarabağ"ın futbolçusu Fransa klubu ilə anlaşdı - FOTOFAKT