Nida.az
Mərkəzi Asiyada ABŞ, Çin, Rusiya savaşı başlayır - TƏHLİL
"Xərçəngi Amerika yayır" deyən Venesuelanın mərhum prezidenti Uqo Çavesin bu sözlərini sağalmaz xəstəliyə düçar olan şəxsin ömrü boyu mübarizə apardığı ABŞ siyasətinə qərəzdən doğduğunu düşünmək olardı. Lakin Amerikanın 200 ildən bir az artıq tarixi boyunca həmişə zəbt etmək istədiyi cənub torpaqlarının liderlərinin ard-arda sağalmaz xərçəngə tutulması fonunda sui-qəsd nəzəriyyəsi görünür. U.Çavesin bu sözləri Argentina prezidenti Kristina Fernandez de Kirchnerin eyni bəlaya yoluxmasının ardından deməsi təsadüfi ola bilməzdi. Paraqvay prezidenti Fernando Luqo, Braziliya parlamentinin bir neçə gün öncə impiçment elan etdiyi Dilma Roussof da xərçəng xəstəliyindən əziyyət çəkir.
Və anqlosaksonların Kolumbun kəşf etdiyi torpaqların
sahiblərinin başına açdıqları dəhşətli oyunları "Latın
Amerikasının doğranan damarları" kitabında qələmə alan
Uruqvay əsilli yazıçı Eduardo Qaleanonun 2015-ci ilin yazında yenə
eyni bəladan – xərçəngdən vəfat etməsi qurulan siyasi oyunlara,
panlaşdırılan strategiyalara mane olanların ölümünü sirr pərdəsinə
bürüyür.
Və biz Yasir Ərəfat, Turqut Özal, Bülənt Ecevit kimi müəmmalı
ölümlərdə də bu izi müşahidə edirik.
"Liderlərin ölümü siyasi hədəflərə daha çox
yaxınlaşdırır". Özbəkistan, ümumilikdə Mərkəzi Asiya
üzərinə hesablanmış strateji planlara bu prinsiplə yanaşdıqda özbək
lider İslam Kərimovun 78 yaşının olmasına baxmayaraq, ölümü (adətən
prezidentlərin səhhəti ciddi nəzarətdə olur, xüsusilə, dövlətin
taleyinin birinci şəxsdən çox asılı olduğu Şərqdə buna ciddi riayət
edilir) Latın Amerikası liderlərini "bir-bir aradan götürmək"
planını yada salır.
İslam Kərimovun ölümü nələri dəyişdirəcək?
Bu ölüm Mərkəzi Asiya çöllərinə xaosu gətirəcəkmi?
Özbək liderin dünyaya vida etməsi ən çox kimə sərf
edir?
Bu sualların cavablarını təhlil edərkən ortada sui-qəsd planının
ola biləcəyi, yaxud ən azından Allahın göndərdiyi ölümün kimlər
üçün göydəndüşmə olduğunu aydınlaşdırmaq mümkündür.
***
Kərimovdan sonra Özbəkistanda kim(lər)in iqtidarın başına
keçəcəyinə dair versiyalar açıqdır.
Səmərqənd klanı
İslam Kərimovun da məxsus olduğu bu klanın hazırda ən güclü şəxsi
baş nazir Şövkət Mirziyoyevdir. Sərt idarəçiliyi ilə seçilən
Mirziyoyevin tacik olduğu deyilir. (Əslində etnik baxımdan
rəngarəng olan Öbəkistana 27 il rəhbərlik etmiş İslam Kərimov da
"təmiz özbək" deyildi). Mirziyoyev hakimiyyətin ən yüksək pilləsinə
qalxması üçün xarici və daxili amillər baxımından rəqiblərindən
daha üstündür:
O, Rusiyaya yaxın şəxsdir; Putin iqtidarına yaxın özbək milyarder
Əlişir Usmanovla qohumluq əlaqələri var. Həmçinin, bölgədə
maraqları olan Çin bu şəxsin hakimiyyəti götürməsində maraqlıdır;
Vaxtilə Qərb özbək pambığını boykot edəndə Daşkənddə pambıq birjası
yaradan Mirziyoyev Rusiya və Çinlə iqtisadi əməkdaşlıq şəbəkəsi
yarada biləcəyini sübut edib;
Ölkə daxilində Ş.Mirziyoyev Kərimovlar ailəsinin ən yaxın adamı
hesab olunur; Özbəkistanda kifayət qədər güclü olan Milli
Təhlükəsizlik Xidmətinin rəhbəri Rüstəm İnyatovun dəstəyini
arxasında hiss edir; Baş nazirliyi dövründə əlində ciddi siyasi
resurslar cəmləşdirə bilib.
Daşkənd klanı
İslam Kərimov xarici siyasətdə ziddiyyətli-balanslı xətt tutduğu
kimi daxildə də oyun qaydalarını özü müəyyən edirdi. İndi Daşkənd
klanının əsas namizədi olan baş nazirin, yəni Şövkət Mirziyoyevin
müavini Rüstəm Əzimovu məhz Kərimov özü 2000-ci ildə bu postda
gətirmişdi. Şövkət Mirziyoyev Əzimovdan üç il sonra – 2003-cü ildə
baş nazir postunda əyləşdi. İki il sonra – 2005-ci ildə Kərimov
şahmat taxtasında fiqurları yerindən oynatdı və Əzimovu həm də
maliyyə naziri təyin etdi. Bu, özbək liderin daxili – Səmərqənd və
Daşkənd klanı arasında balans yaratması, həm də xarici – Rusiya və
Qərb arasında tarazlığı qoruması gedişi idi. Çünki R.Əzimov əsasən
Qərbə yaxın hesab olunur. Təsadüfi deyil ki, protokol qaydalarının
ziddinə olaraq, Qərb yarımkürəsində baş nazirin də qatılmalı olduğu
tədbirlər də daxil olmaqla, istənilən beynəlxalq toplantıda rəsmi
Daşkəndi Əzimov təmsil edirdi.
Onun hesabındakı üstünlüklər rəqibindən daha zəif görünür.
1. Rusiya və Çindən fərqli olaraq uzaq Qərbin çətiri
altındadır.
2. Siyasi resurslar zəifdir.
3. Ailəyə Mirziyoyevdən daha uzaq şəxsdir. Həmçinin, texnokrat –
qanunpərəstliyi ilə seçilən Əzimovun ailə üzvlərinin şəxsi
maliyyəsini təmin etməkdə xəsislik göstərdiyi yəqin ki,
unudulmayıb. Bunun əksinə olaraq, Şövkət Mirziyoyev bütün
məsuliyyəti öz üzərinə götürərək Kərimovların krallar kimi
yaşamasında xüsusi əziyyəti ilə həmişə öndə olub.
Yalnız Rüstəm Əzimovun iki üstün cəhəti var: maliyyə onun
əlindədir; Kərimovlarla bağlı gizli məlumatlara sahib olduğu
ehtimal olunur.
Fərqanə klanı
Kərimovun taxtı uğrunda mübarizəyə qoşula biləcək üçüncü qüvvə
Kokand (Fərqanə) klanıdır. Daha zəif olan bu qruplaşmanın iqtidara
gəlişi çətin görünür. Onlar hakimiyyətin daha aşağı pillələrində
təmsil olunurlar. Və güman ki, yeni dövrdə daha çox öz mövqelərini
qorumağa çalışacaqlar.
Gözlənilməz ssenari: özbəklərə kimin rəhbərlik
edəcəyi sualının cavabında ruslar bir xal öndədir. Məhz bu
baxımdan, Qərbin gözlənilməz ssenarini işə salması – Kərimovun
"vurulmuş" böyük qızı Gülnarə Kərimova üzərindən oynaması ehtimalı
da gözardı edilməməlidir. Atasının ölümü ilə 2013-cü ildən Londonda
nəzarətdə saxlanılan Gülnarə Kərimovanın gələcəyə ümidləri yaranır.
O, qeyri-rəsmi məhkum edildiyi ev dustaqlığından xilas ola və
"qisas" üçün geri dönə bilər. Ona qisas almaqda Qərb sevə-sevə
dəstək verəcək. Nə qədər ki, Oksford Universitetində magistr
dərəcəsi almış Qərb düşüncəli Rüstəm Əzimov da Daşkənddədir,
Gülnarə Kərimovanın geri dönüşü üçün şansları hələ də qalır.
Vaxtilə onun "vurulması"nda iştirak etmiş Şövkət Mirziyoyevə qarşı
Gülnarə-Rüstəm ittifaqı yarana və Qərbin dəstəyini əldə edə
bilər.
Bütün sular ən gec üç ay ərzində durulacaq:
Özbəkistan qanunvericiliyinə görə, prezident vəfat edəcəyi, yaxud
vəzifəsini icra edə biləcək vəziyyətdə olmayacağı halda onun
səlahiyyətlərini parlamentin sədri icra etməlidir. Kərimov torpağa
tapşırıldı və onun səlahiyyətlərini Senatın Ali Məclisinin sədri
Niqmatulla Yuldaşev öz üzərinə götürdü.
Zəif və zərərsiz fiqur. Yuldaşev belə xarakterizə
olunur. Bu sistem post-sovet məkanı üçün xarakterikdir. Kərimov da
özündən sonrakı fiqurun məhz iddiasız, zərərsiz olması üçün bu
sistemi seçib. Lakin bu plan onun sağlığında keçərli idi. İndi
ölkəyə rəhbərlik edən şəxsin zəif fiqur olması hakimiyyətdaxili
savaşa açıq zəmin yaradır. Hansı ki, Yuldaşev üç ay ərzində növbəti
seçkiləri keçirməli və özbəklər yeni prezidentlərini
müəyyənləşdirmək üçün bülletenlərlə baş-başa qalmalıdır.
Əsas proqnozlara görə, özbək klanları "sakit keçid" yolunu seçəcək
və hakimiyyəti razılaşdırılmış namizədə ötürəcəklər. Bunun üçün
onlar sərhədin o tayına – Türkmənistana baxa və təcrübədən
asanlıqla istifadə edə bilərlər.
Lakin Berdimuhemmedin hakimiyyətə gəlişində nəzərdən qaçan bir
detal var. Türkmənistanın birinci prezidenti Saparmurat Niyazov
2006-cı ildə vəfat etdi və Dəfnetmə komissiyasına başçılıq edən
Q.Berdimuhemmed qanunvericiliyin əksinə olaraq iqtidara gəldi.
Kərimovun ölümündən günlər keçib və hələ ki özbəklər qanuna əməl
edərək, Yuldaşevə toxunmayıblar. Hesab etmək olar ki, klanlar
əvvəldən – hələ Kərimova süni nəfəs taxarkən hər şeyi hazırlayıblar
və Yuldaşev sadəcə ağrısız keçid missiyasını yerinə yetirir. Lakin
burada klanların razılaşa bilmədiyi versiya da nəzərdə
saxlanılmalıdır. Və bir sıra amillər Özbəkistanda Türkmənistan
ssenarisinin baş tutmayacağı ehtimalını göz önündə gətirir.
Hakimiyyət daxilində toqquşan maraqlar
1. Kərimovlar ailəsi hələ də öz gücünü qoruyur.
2. Şövkət Mirziyoyev və Rüstəm Əzimov, onların timsalında da
Səmərqənd-Daşkənd klanları barışmaz rəqiblərdir.
3. Gülnarə Kərimova faktoru az da olsa həmişə aktual olaraq
qalır.
Sentyabrın 6-da Rusiya prezidenti Vladimir Putinin İslam Kərimovla
vidalaşmaq üçün yola düşdüyü Səmərqənddə Yuldaşev tərəfindən deyil,
məhz Şövkət Mirziyoyev tərəfindən qarşılanması da hər şeyin
proqnozlaşdırıldığı kimi olmadığını, əslində hakimiyyət daxilində
mübarizənin açıq müstəviyə keçdiyini deməyə əsas verir. Çünki
həqiqətən də klanlar ağrısız keçid məsələsində razılığa gəlmiş
olsaydılar, o zaman Putini Yuldaşev qarşılamalı idi. Mirziyoyevin
"ev sahibi" olaraq qapı önünə çıxması situasiyanın daha qarışıq
olduğunu göstərir. Hesab etmək olar ki, digər klanlar "boğulub", bu
isə seçkidə vəziyyətin qarışa biləcəyini ehtimalını
gücləndirir.
Özbəklərin seçimi
Bu amilin Özbəkistanın gələcəyinə təsirsiz ötüşəcəyini
demək çətindir:
1. 27 il ölkəsinə rəhbərlik edən Kərimov xalqı tərəfindən nə qədər
sevilsə də, ölkədə narazı kəsimin olması, xüsusilə 2005-ci ildə
Əndican hadisələrindən sonra bu kəsimin böyüməsi faktdır.
2. Kərimov sevilən lider olmaqla yanaşı, həm də qorxu mühiti
yaratmışdı. Onun ölümü ilə bu qorxunun əsas hissəsi torpağın altına
getdi. Qorxunun müəyyən qismini üzərindən atan narazı kəsim ayağa
qalxa bilər.
3. Etiraz üçün hazırkı sosial-iqtisadi situasiya kifayət qədər
əlverişli görünür.
- Təbii qazın ixracından gələn gəlirlər azalıb. Xüsusilə 2012-ci
ildən sonra bu gəlirlər əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşüb. Bu da
büdcədə kəsirlərin yaranmasına səbəb olub ki, sərt idarəçilik
kəsirləri daha çox əhali üzərindəki vergilərin artırılması ilə
doldurur.
- Ölkənin əsas ixrac məhsulu olan pambıqdan əldə olunan gəlirlər də
əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. ABŞ Dövlət Departamentinin məlumatına
görə, Özbəkistanın pambıq ixracı 2012-2013-cü illər ərzində 3,2
milyon tay olsa da, 2015-2016-cı illərdə bu göstərici 2,3 milyon
taya düşüb.
- Özbəklərin əsas gəlir mənbəyi olan Rusiya bazarının zəifləməsi
isə ən böyük zərbələrdən biridir. Belə ki, Rusiya iqtisadiyyatında
yaşanan çətinliklər dolayısı ilə Özbəkistan iqtisadiyyatına da
təsir edib. Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatına görə, bu ölkədəki
özbək miqrantların pul köçürmələri 2015-ci ildə 2013-cü ildəki 6,16
milyard dollarla müqayisədə yarıya qədər azalaraq, 3,05 milyard
dollar olub. 2016-cı ilin birinci rübündə isə özbəklərin pul
köçürmələri cəmi 378 milyon dollar təşkil edib.
- Milli valyuta olan somun dollar qarşısında gücdən düşməsi də
əhalinin həyatına ciddi təsir göstərir. Məlumatlara görə, bu ilin
avqust ayında qara bazarda 1 ABŞ dolları 6380 soma satılıb.
Halbuki, cəmi üç il öncə - 2013-cü ilin avqust ayında 1 ABŞ dolları
qara bazarda 2800 som təşkil edirdi.
"Acların müharibəsi": sosial-iqtisadi çətinliklə
üzləşən sadə özbəklər 27 illik liderlərini (həm də qorxunu)
itirməyin ağrısı ilə kortəbii etirazlara başlaya bilər.
Bu xaosdur və Kərimovun ölümündən boylanan sui-qəsd nəzəriyyəsinin
əsasında bunun dayanması mümkündür.
***
Xaos: SSRİ-nin dağıdılmasında istifadə olunan bu
nəzəriyyə Balkanlarda, Şərqi Avropada (Ukrayna), Qafqazda
(Gürcüstan) və ərəb coğrafiyasında da uğurla təcrübədən çıxarılıb.
Növbəti hədəf Mərkəzi Asiyadırmı? Qərbin Rusiyanın "yumşaq
qarnında" bu ssenarini işə salmaq cəhdləri indiyə qədər baş
tutmayıb. Kərimovun ölümü Asiyanın qumlu səhralarını qızılı rəngə
boyayacaqmı?
Özbəkistanın bu coğrafiyada önəmi diqqətdən yayınmamalıdır. 1989-cu
ildə - SSRİ hələ dağılmamışdı – Özbəkistana rəhbər gələn, 1991-ci
ildə prezidentlik institutunu təsis edərək, 2016-cı ilə - ölümün
ona qalib gəlməsinə qədər hakimiyyətini sürdürən Kərimov faktoru da
təkcə özbəklər üçün yox, bu coğrafiya üçün kiçik məsələ deyildi.
Məhz Kərimovun Mərkəzi Asiya gəmisinin batmamasında rola malik
olduğunu sübut edən iki amil var.
Su müharibəsi: SSRİ-nin Mərkəzi Asiya üçün miras
qoyduğu bu problem demək olar ki, bölgədəki bütün dövlətləri
bir-birinə qarşı çıxaran amildir. Doğrudur, zaman-zaman bu məsələyə
görə bölgə ölkələri müharibə həddinə belə çatıb, lakin son anda
silah çəkilməyib. Kərimov dövründə Özbəkistanın maraqları qurban
verilməsə də, problemin nəzarətdən çıxmasına da imkan
verilmirdi.
Radikal ekstremistlər: 1990-cı ildə Fərqanə
vadisində baş verən qarşıdurma Özbəkistanda radikalların ciddi
təhlükə olduğunu göstərdi. Kərimov həmin vaxt hadisələrin qarşısını
ala bildi. Amma indiyə qədər bu təhlükə öz mövcudluğunu qoruyur.
"Özbəkistan İslam Hərəkatı" bu qüvvələrin lokomotivi rolunda çıxış
edir. Digər tərəfdən, Əfqanıstanla sərhədin olması əfqan dağlarında
yetişən ekstremistlərin təsirinə səbəb olur. Ekstremistlər
Özbəkistan qədər Əfqanıstanla sərhəddə yerləşən Türkmənistan və
Tacikistan üçün də təhlükədir. Amma bu qüvvələrin Özbəkistana
keçməsi Qazaxıstana ayaq açmasına, beləliklə bütün bölgəni zəbt
etməsinə zəmin yaradan amildir. Kərimov faktoru məhz bu amilin
qarşısının alınmasında xüsusi paya sahib idi.
Kərimovdan sonra Özbəkistanın qarışması, yaxud yeni hakimiyyətin bu
təhlükələr qarşısında zəif duruşu bütün bölgəyə ciddi zərər verə
bilər. Bu, həm də Qərb, Rusiya və Çinin bölgədəki maraqlarını
həyata keçirmək istəyində önəmli yer tutur.
Özbək torpaqlarında toqquşan
maraqlar: Kərimov Özbəkistanın xarici siyasətində
daim ziddiyyətli və balanslı mövqe tutub. Vaxtilə ruslara bel
bağlayan Daşkənd 2000-ci illərdən sonra qəfil Amerikaya qucaq açdı
və Əfqanıstan əməliyyatlarında amerikalılara lojistik dəstək verdi.
2005-ci il Əndican hadisələrindən sonra Amerikadan "küsən" Kərimov
yenə Rusiyanın yanına qayıtdı və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi
Təşkilatına üzv yazıldı. 2012-ci ildə Özbəkistan Putin "NATO"-sunun
qapısını arxasınca örtdü və regionda tədricən güclənən Çinə maraq
göstərməyə başladı. Kərimovun bu üç güc arasında var-gəl etməsi
onun ölümündən sonra ölkəsini rahat buraxmayacaq. Özbəkistan
üzərində ABŞ, Rusiya və Çin mübarizəsi başlanacaq.
Rusiyanın maraqları
Özbəkistan hər şeydən öncə Moskvaya "yumşaq qarnını" bərkitməyə
lazımdır;
Daşkəndin Rusiyanın kurasiyasına tamamilə keçməsi, yaxud Kərimovdan
sonra da eyni siyasətin davam etməsi bölgədə sabitliyin olmasını
təmin edə bilər;
Mərkəzi Asiyada sabitlik Rusiyanın daha uzun ömürlü olmasında və
imperiya gücünü qaytarmaq siyasətində mühüm yer tutur;
Özbəkistanı Avrasiya İqtisadi İttifaqına və KTMT-yə daxil etməklə
Mərkəzi Asiyada dayaqlarını daha da möhkəmləndirə və Qərbə qarşı
daha güclü Avrasiyaçılıq ideologiyasını tətbiq edə bilər;
Həmçinin, bununla Avrasiya bazarı böyüyə və güclənər;
Təbii ki, ruslar özbək torpaqlarında iqtisadi maraqlarını da heç
nəyə qurban vermək istəmir;
Özbəkistanda möhkəmlənmək Əfqanıstan üzərindən bölgəyə ixrac olunan
ekstremizmin qarşısını almaq üçün vacibdir;
Ümumi planda Özbəkistan ruslar üçün Qərbin Mərkəzi Asiyaya daxil
olmasının qarşısında əsas sədlərdən biridir.
Çinin maraqları
Pekin özünü ikinci planda saxlamaqla ümumi ekranda az görünsə də,
Mərkəzi Asiya onun üçün ən önəmli bölgədir.
İqtisadi
Mərkəzi Asiya Çin üçün demoqrafik probleminin ən asan həllinin
yollarından biri hesab oluna bilər. Çünki artan əhalini yaymaq üçün
ən sərfəli region buradır;
Mərkəzi Asiya Çin üçün əsas iqtisadi bazarlardandır;
Yeni İpək Yolu layihəsinin həyata keçirilməsi üçün bölgədə
sabitliyin olması əsas şərtdir və belə bir vaxtda liderini itirmiş
Özbəkistanın nəzarətdən çıxması arzuolunan deyil.
Siyasi
Birincisi: Özbəkistan Şanxay Əməkdaşlıq
Təşkilatının (ŞOS) üzvüdür. Kərimovdan sonra özbək torpaqlarında
xaosun olması, yaxud amerikalıların ölkəni ələ alması ŞOS-un da
ciddi itki ilə üzləşməsi deməkdir.
İkincisi: Çin Şərqi Türküstan adlanan ərazidə
uyğur türklərinin ayaqlanmaması üçün əlindən gələni edir. Vaxtilə
məshətilərin Fərqanə vadisindən (Qərbi Türküstan) köçürülməsinə
görə Pekin Kərimova minnətdar idi. Bu, Şərqi və Qərbi Türküstanın
birləşə bilməsi ehtimallarını daha da azaltdı. Lakin o da faktdır
ki, Fərqanə vadisi radikalların əsas məskən saldığı bölgədir. Çin
hökumətinin Qərbi Türküstanda uyğurların İslam qaydaları
çərçivəsində yaşamasına, ibadət etməsinə qarşı sərt şəkildə çıxması
həmin bölgədəki müsəlmanların radikallara tərəf meyllənməsinə səbəb
olur. Kərimov radikalları nəzarətdə saxlamaqla həm də Çinə kömək
etmiş olurdu. Ondan sonra bu bölgədə radikalların ayağa qalxması
Çin üçün qorxulu nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Amerikanın maraqları
a) Özbəkistanda Kərimov sonrası idarəçiliyi ələ almaq ABŞ-ın
Mərkəzi Asiyaya "Troya atı"nı yerləşdirməsi deməkdir. Amerikalılar
2000-2005-ci illərdəki vəziyyətə yenidən qayıtmaq istəyirlər. Bu,
Əfqanıstana daha yaxın məsafədən nəzarət üçün lojistik dəstəyin
bərpası, həmçinin, Rusiyanın (rəqibin) arxasına keçmək deməkdir.
Hansı ki, Amerika bununla Rusiyanın mühasirəyə alınması yolunda
məsafə qət etmiş olar.
b) Mərkəzi Asiyaya "giriş bileti"nin əldə edilməsi ABŞ üçün
Rusiyaya enerji alternativini gücləndirə bilər.
Ukraynadan sonra Rusiya qazından imtina yolunu seçən Qərb
Azərbaycan enerji resurslarını əsas alternativ seçdi. Lakin
Avropanın enerji təhlükəsizliyi üçün daha çox qaza ehtiyac
duyulması digər variantları da gündəmə gətirdi. Siyasi hədəflər
baxımından ən strateji variant Türkmənistan qazını Xəzər dənizinin
dibi ilə Bakıya çıxaracaq Transxəzər layihəsidir. Lakin Rusiya buna
bütün vasitələrlə qarşı çıxır.
ABŞ Özbəkistan üzərindən Mərkəzi Asiyaya daxil ola bilərsə:
Rusiyanın mövqelərini zəiflədə və iqtisadi layihə olan Transxəzəri
reallaşdıra bilər; Bu layihənin həyata keçirilməsi Amerikanın uzun
illərdən bəri çalışdığı, amma bacarmadığı Xəzər dənizinə daxil
olması və gələcəkdə dənizdə hərbi güc əldə etməsinə şərait yaradar;
Bununla həm də enerji layihələrində iştirakçı olan Türkiyənin 15
iyul çevriliş cəhdindən sonra üz tutduğu Avrasiya yolu kəsilə və
Amerika hegemonluğunun çətiri altına qaytarıla bilər.
c) Mərkəzi Asiyanın "zəbt olunması" ilə Rusiyanın parçalanması,
dağılması, yaxud Amerika hegemonluğunu qəbul edən post-Putin
dövrünün başlanması təmin olunar.
ç) ABŞ-ın önümüzdəki onillikdə əsas təhlükə gördüyü Çinin qarşısı
alınar. Xüsusilə Fərqanə vadisində (Qərbi Türküstan) radikalların
ayağa qalxmasına yardım edərək, Şərqi Türküstanın Pekinə qarşı
çıxması təmin olunar və "yatmış əjdaha"nın boynu yuxudaykən
vurular. Beləliklə Çin zərərsizləşdirilər, əsasən də 4-5 sentyabr
tarixlərində keçirilən G-20 sammitində Amerikaya meydan oxuyan
Pekinin qarşısına sədd çəkilər.
d) ABŞ-ın Mərkəzi Asiyaya hakim olmaq istəyi eyni zamanda,
Pentaqonun 2025-ci ildə Çinlə hazırlaşdığı müharibə ssenariləri
üçün vacibdir. (http://publika.az/p/146005).
d) Rusiya və Çin oyundan çıxarılandan sonra, meydanda tək qalan
Amerika bütün ölkələri alternativsizlik qarşısına qoya və nəhayət
ki, dünya hegemonluğu arzusuna çata bilər.
***
Amerikanın bu istəkləri Rusiya və Çinin bölgə üzərində şəxsi
maraqlarını kənara qoyaraq, uzlaşmasını vacib edir. Putinin
Kərimovun dəfninə üç gün sonra getməsi də artıq belə bir uzlaşma
haqda ehtimalı gücləndirir.
O, Çində keçirilən G-20 sammitini əsas gətirərək, sentyabrın 3-də
Səmərqəndə getməkdən imtina etdi. Halbuki, məhz həmin sammitdə
iştirak edən bir sıra ölkələr Kərimovu son mənzilə yola salmağa
vaxt tapmışdılar. Hesab etmək olar ki, Putin Səmərqəndə getməmişdən
öncə Çində Si Cinpinlə məsləhətləşməyə ehtiyac duyub. Bölgəyə daha
çox hakim olan iki ölkənin liderləri Amerikanın qarşısını almağın
yollarını müzakirə ediblər və Kərimov sonrası Özbəkistanın
gələcəyini müəyyənləşdiriblər. Putin məhz razılaşdırılmış variantla
dəfndən 3 gün sonra – sentyabrın 6-da Kərimovla vidalaşmağa gəlir.
Və məzarı başında dualar oxuduğu Kərimovdan sonra Özbəkistanın
gələcəyini müəyyən etmək üçün müzakirələr aparır. Güman ki,
hakimiyyətdə anti-Qərb qüvvənin – Şövkət Mirziyoyevin gəlməsinə
Rusiya və Çin tərəfindən dəstək verilib. Putin həm də yeni
hakimiyyətdən Avrasiya İqtisadi İttifaqına və KTMT-yə daxil olmağın
zəmanətini alıb. Kərimovun məzarı başında Şövkət Mirziyoyevlə
gizlətmədiyi səmimiyyəti də bunu deməyə əsas verir.
Rusiya və Çin Özbəkistanda güclənməklə Amerikaya bölgənin hakim
olduqlarını sübut etmək istəyəcəklər. Bu, həm də ziddiyyətli
Kərimovdan sonra Daşkəndin Avrasiyaya təkcə coğrafi deyil, siyasi
bağlılığını da gücləndirəcək. Lakin Amerikanın prosesləri sakit
izləyəcəyi də şübhəlidir, xüsusilə belə bir fürsət varkən.
Amerika: mümkün variantlar
Zəif bənd: Rusiya-Çin ittifaqından fərqli olaraq,
ABŞ-ın özbək hakimiyyətinin içində dayağı zəifdir. Hər-halda
daxildə güclü baş nazir, xaricdə Moskva və Pekin tərəfindən
təklənmiş Rüstəm Əzimov, yaxud Londonda ev dustaqlığında olan
həvəskar müğənniyə - Gülnarə Kərimovaya bel bağlayaraq, nələrinsə
baş verəcəyini gözləmək ağılsızlıq olardı.
Güclü bəndlər: Amerika bölgədə Tacikistan,
Qırğızıstan və Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan cəbhəsi
arasında "su müharibə"sini qızışdıra bilər. (Kərimovun
xəstə yatağına düşməsindən iki gün sonra Qırğızıstanın Özbəkistana
Orto-Toki su anbarının yerləşdiyi ərazini tərk etmək çağırışı da
hər an baş verə biləcək müharibə ssenarinin aktual olduğunu
göstərdi. http://publika.az/p/148589);
Əfqanıstandan terrorçuların Özbəkistan sərhədlərinə hücumuna start
verə, buna paralel olaraq, Tacikistan və Türkmənistan sərhədlərini
də təzyiq altında saxlamaqla bölgədə gərginliyin fitilini
alovlandıra bilər; radikalların hücumu ilə yanaşı, Fərqanə
vadisindəki ekstremistlərin ayağa qaldırılması eyni vaxtda aparıla
və təzyiqi iki qata çıxara bilər; Özbəkistanda iqtisadi çətinliyi
əsas götürərək, əhalini etiraza qaldıra və "rəngli inqilab"
ssenarisni tətbiq edə bilər.
***
Məhz "rəngli inqilab" ehtimalı Kərimovun ölümündən bir müddət öncə
Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin xəyali ölümü
ssenarinin ortaya çıxmasını yada salır.
Almaniyanın Elm və Siyasət Fondunun (SWP) analitiklərinin
hazırladığı ssenari: "Nursultan Nazarbayev 2021-ci ildə 81 yaşında
qəfil vəfat edir. Bundan sonra qazax elitasında parçalanmalar baş
verir. Beynəlxalq təzyiqə görə seçkilər keçirilir. "Xarizmatik
namizəd Muxtar Kunanbay" (ssenaridə Muxtar Kunanbayev Rusiya
əleyhinə olan xəyali şəxsdir) "millətçi, anti-Rusiya, həmçinin,
demokratik şüarlarla" seçkidə qalib gəlir. Qərb Kunanbayı "əsl
demokratik alternativ kimi qəbul edir və beynəlxalq ictimaiyyət ona
güclü dəstək verir". Lakin Rusiya bölgəyə müdaxilə edir və
beləliklə Qazaxıstandan alovlanan xaos bütün Mərkəzi Asiyanı
bürüyür. (http://publika.az/p/144794)".
Qərb texnoloqlarının Mərkəzi Asiya ssenarisini məhz Nazarbayevin
ölümündən sonrakı dövrə hesablaması diqqəti "Liderlərin
ölümü siyasi hədəflərə daha çox yaxınlaşdırır" prinsipinin
üzərinə gətirir.
Və burada xronoloji ardıcıllıq da diqqətdən yayınmır.
- Qazaxıstanın Aktobe şəhərində ekstremistlər fəallaşdıqdan
sonra iyun ayında "Mərkəzi Asiya baharı" ssenarisi gündəmə
gəldi.
- İyul ayının sonunda Nazarbayevin "ölüm ssenarisi" ortaya
çıxdı.
- Avqustun sonunda İslam Kərimov öldü.
Bu ardıcıllıq Mərkəzi Asiyanın gələcəyinə dair narahatlıqlar
yaradır. Bu nə qədər təsadüf ola bilər? Çavesin təbirincə desək,
"xərçəngi yayan" Amerika Mərkəzi Asiya planını işə salmaq üçün
"Nazarbayevin ölümünü" gözləməkdən vazmı keçdi? Bölgənin iki əsas
fiquru-ağsaqqalı olan Nazarbayev və Kərimovdan daha zəif olanını
aradan götürmək planın tətbiqini sürətləndirirmi? Özbəkistan
yıxılmaqla bölgədə "domino effekti" baş verəcəkmi?
Hətta burada sui-qəsd nəzəriyyəsini kənara qoysaq, Kərimovun
ölümünü "qədər" hesab etsək belə, özbək liderin gözlərini əbədi
yumması "Mərkəzi Asiya ssenarisi"n önünü açır. Burada "növbəti
hədəf Nazarbayevdirmi?" sualı önə çıxır. Əgər, Kərimovdan sonra
Nazarbayevin zərərsizləşdirilməsi mümkün olarsa, yaxud, Özbəkistan
nəzarətdən çıxarsa, o zaman, Mərkəzi Asiya səhralarının qan
qırmızısına bürünməsinin qarşısını almaq müşkülə
çevriləcək.
Asif Nərimanlı
-
Sosial22:50
Əhaliyə ŞAD XƏBƏR: pensiya və müavinətlər artırıla bilər - VİDEO
-
İdman22:24
UEFA-dan Avro-2024-lə bağlı YENİLİK - Yekun qərar bu tarixdə veriləcək
-
Magazin222:00
Sevgilisi məşhur aktrisanı döydü: "Aylarla..."
-
Sosial21:36
Daxili İşlər Nazirliyi əhaliyə ÇAĞIRIŞ ETDİ
-
İnanc21:24
Ramazanın 19-cu gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
-
Sosial20:24
Şahmar Hüseynova yeni VƏZİFƏ VERİLDİ - FOTO
-
Maraq dünyası20:15
"Tarqovı"da çiy ətdən libas geyinən qızdan QƏRİBƏ HƏRƏKƏTLƏR - VİDEO
-
Art19:36
Azərbaycan və Türkiyə birgə film çəkəcəklər - ADI AÇIQLANDI