Ortaq türk dili nə zaman yaranacaq?

1 Avqust – Azərbaycan dili və əlifbası günüdür. Azərbaycan Prezidentinin 18 iyun 2001-ci il tarixli “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Fərmanı ilə latın qrafikalı müasir əlifbamızın bütün ölkədə geniş, mütləq tətbiqinə və həmin tarixdən bu günün qeyd olunmasına başlanılıb.

Hazırda dünyada mövcud olan 6700 dilin yalnız beş faizindən fəal istifadə edilir və yaxşı sənədləşdirilib. ABŞ-dakı Milli Coğrafiya Cəmiyyətinin (National Geographic Society) məlumatına görə dünyada hər 14 gündə bir dil sıradan çıxır. Bu gedişlə də 2100-cü ilə qədər daha 3500 dil məhv olacaq.

Dünyanın bəzi ölkələri dillərinin məhv olması təhlükəsini yaşayarkən türk xalqları ortaq dil və əlifba yaratmaq arzusundadır. Amma bu mövzu illərdir müzakirə olunsa da, yekun nəticə hələ də əldə olunmayıb. Bir neçə il əvvəl Türk Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurasının yığıncağında Türk konseyi bayrağı qəbul olundu. Lakin dil məsələsində müzakirələr davam edir. Prosesin uzanmasına səbəb nədir? Ortaq dil və əlifba necə olmalıdır?

Millət vəkili, filologiya elmləri doktoru Nizami Cəfərov Publika.az-a bildirib ki, ortaq əlifbanın yaradılmamasının əsas səbəblərindən biri eyni səslərin ayrı-ayrı ölkələrdə fərqli qrafiklərlə ifadə olunmasıdır: “Türk dövlətlərinin birgə toplantılarında, eyni zamanda ayrı-ayrı tədbirlərdə daim bu mövzu müzakirə olunur. Müzakirələr aparılsa da, əlifbalar arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Ortaq əlifba üçün ilk növbədə bütün türk dövlətlərinin latın qrafikasına keçməsi lazımdır. Türkiyə və biz keçmişik, özbəklər həm latın və də kirildən istifadə edir, qazax, qırğızlarda isə latına keçmək istiqamətində müzakirələr aparılır. Tatarlar, başqırdlar, udinlər, çuvaşlar, altaylar, qaraçayların, bir sözlə bütün türk xalqlarının da eyni qrafikadan istifadə etmələri lazımdır.

Bundan başqa, hamımız ortaq səslərdən istifadə etsək də, işarələr fərqlidir. Ortaq əlifbanın yaradılmamasında uzun saitlər, bəzi hərflər problem yaradır. Məsələn, “q” səsi Azərbaycan, Türkiyə, tatar, özbək, qazax türkcəsində də var, amma onların hər birində işarəsi müxtəlifdir. İlk növbədə bu ortaqlıq həll olunmalıdır”.

Ortaq dil məsələsində də fikirlər üst-üstə düşmür. Yeni bir dilin yaradılması real görünmədiyindən, mövcud dillərdən birinin ortaq ünsiyyət vasitəsi olması lazımdır. Amma bu məsələdə də vahid bir qərar qəbul edilməyib. Başqa bir məsələ isə bu dilin işləkliyini təmin etməkdir. N.Cəfərov ortaq dil məsələsinin həll olunmamasının əsas səbəbini dövlətlər arasında qısqanclıqla əlaqələndirir: “Ortaq dilə Türkiyə türkcəsi də, biz də iddialıyıq. Prinsipcə bu iki dil arasında ciddi bir fərq olmadığından, hansısa birinin olmasında böyük fərq hiss edilməz. Özbəklər isə ortaq dilin süni şəkildə yaradılmasını təklif edirlər. Amma bu da özünü doğrultmur. Hazırda ortaq dil məsələsi müzakirə mərhələsindədir. Ümid edirik ki, bir neçə ilə bu məsələ həll olunacaq. Ən real variant Türkiyə türkcəsidir. Bu dili demək olar ki, bütün türk dövlətləri başa düşür. Bundan başqa, Türkiyə ortaqlığın yaradılması üçün bir çox layihələr həyata keçirib. Türkdilli ölkələrdə Türkiyə türkcəsində məktəblər, qəzetlər, jurnallar, radio, televiziyanın olması reallığın göstəricisidir. Amma əksəriyyətimiz yeni müstəqillik əldə etmiş ölkələr olduğumuzdan, biri-birimizə qarşı bir az da qısqanclıq var. Sabah Türkiyə türkcəsi üstünlüyünü təklif etsə, o zaman bir gərginlik yaşanacaq. Əslində hamımız eyni xalqıq, amma belə psixoloji problemlər mövcuddur. Düşünürəm ki, ortaq dil məsələsində ən uğurlu variant Türkiyə türkcəsidir”.

Ortaq türk dilinin qəbul edilməsi qədər, ondan necə istifadə edəcəyimiz məsələsi də problemdir. Bəs türk dövlətlərinin rəsmi yazışmalarında bu dilin tətbiqi nə qədər realdır?

N.Cəfərov yazışmalarda ortaq dildən istifadə edilməsini mürəkkəb məsələ hesab edir: “Çünki beynəlxalq yazışmalarda rus və ya ingilis dilindən istifadə edirik. Türk dövlətlərinin parlament assambleyasında hər bir türk dövlətinin öz dilində danışmasını yoxladıq. Qazaxlar qırğızlarla, biz isə türkiyəlilərlə bir-birimiz anladıq. Digərləri ilə anlaşmada tərcüməyə ehtiyac duysaq da, bunu uğurlu addım hesab etmək olar”.

Onun sözlərinə görə, ortaq dil və əlifbanın yaradılması üçün hər bir ölkə müəyyən güzəştlərə getməlidir: “Bu məsələnin rəsmiləşməsi üçün bir neçə il vaxt lazımdır. Amma bunun üçün həm də hər birimizin güzəştə getməyimiz vacibdir. Məsələn, biz latın qrafikalı əlifbaya Türkiyədən daha əvvəl keçmişdik. İkinci dəfə bu əlifbanı qəbul edəndə, türk dövlətləri ilə ortaqlığımız pozulmasın deyə türkiyəlilərin istifadə etdiyi variantı qəbul etdik. Ancaq bu gün güzəşt məsələsində subyektiv amillər meydana çıxır. Özbəklər Xəzər məsələsinə görə, Türkiyə ilə uzlaşmaq istəmir. Ortaqlığın alınmamasına həm də dövlət başçılarının xarakterindən irəli gələn problemlər də təsir edir”.

Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının professor Məhərrəm Məmmədli türk xalqları arasında tarixən ortaq dilin olduğunu bildirib: “Bu gün ortaq dil məsələsində ən uğurlu variant osmanlı türklərinin istifadə etdiyi türkcədir. Ortaq əlifba məsələsinə gəlincə, 90-cı illərin əvvəllərində İstanbulda türkdilli ölkələrin bir neçə toplantısı keçirildi. Həmin toplantılarda hər bir dövlət 34 işarədən çox olmamaq şərtilə ortaq əlifba layihəsini təqdim edib.

Tarixən türk xalqları arasında ortaq dil olub. Qədim mədəniyyət nümunələrinin bir çoxu məhz həmin dildə yazılıb. Mahmud Kaşğarlının “Divani-lüğət ət-türk”, Yusif Xas Hacibin “Kutadqu Bilik” əsərləri bu dildə yazılıb. Sonralar ayrı-ayrı dövlətlərin meydana gəlməsi, parçalanma nəticəsində bu ortaqlıq pozulub. Bu gün birliyin təmin olunmasında bəzi türk xalqlarının zəif iştirak etməsi, birliyin yaranmasına maneə olur. Dillərinin dövlət dili statusu olmayan bəzi xalqlar bu prosesə demək olar ki qoşulmayıblar. Ən böyük maneə isə Rusiya Federasiyası tərkibində olan xalqlarla bağlıdır”.

M.Məmmədli ortaq dil yaranandan sonra necə istifadə edəcəyimizə gəldikdə bunun ilk növbədə sadə insanlar arasında yayılmalı olduğunu bildirdi: “Bunun üçün ilk növbədə dil orta məktəblərdə kurslar açılmalıdır, lüğətlər, kitablar nəşr olunmalı, əlifbanın öyrədilməsi ilə bağlı verilişlər təşkil olunmalıdır. Türk dillərinin ümumi morfologiya, sintaksisi və s. tədqiq olunmalıdır. Ümumiişlək dilə çevriləndən sonra isə dövlətlərarası rəsmi görüşlərdə də istifadə oluna bilər”.

Gülxar Şərif