Səhnədə kliniki ölüm: Dirijorları öldürən mistik əsər hansıdır? - Əyyub Quliyev GİZLİNLƏRİ AÇIR

90-cı illərdə ekranların istedadı yaşından qat-qat böyük bir ulduzu vardı. Atası ilə ifa etdiyi bir birindən rənagrəng musiqilər milyonları tarın sehrinə salıb, dinləyicilərin qəlbinə yol tapırdı. O illərdə baş tutan heç bir dövlət tədbiri, xarici qastrollar bu doğma duetsiz ötüşmürdü. Milli musiqimizin parlaq siması Ramiz Quliyev və oğlu Əyyub Quliyev. Lakin zaman ötdükcə bu duet də tarixə çevrildi. Çünki balaca tarzən Əyyub, böyüyüb, dirijorluq peşəsini seçdi.

Publika.az-ın qonağı Azərbaycanın gənc və peşəkar dirijoru Əyyub Quliyevdir.

- Əyyub bəy, daim xarici səfərlərdə, qastrollardasınız. Hətta bu yaxınlarda Rusiyanın “Kultura” kanalının möhtəşəm layihəsində çıxış etdiniz.

- Bəli, “Kultura” Rusiyanın çox nüfuzlu kanalıdır. Bu müsabiqə isə opera janrında keçirilən ən mötəbər yarışmadır. Layihənin bir özəlliyi də odur ki, hər hansı konsert salonunda baş tutmur. Çünki birbaşa televiziya müsabiqəsidir. Artıq 5-ci dəfədir ki, keçirilir və "Kultura" kanalının statistikasına görə, ən çox reytinq toplayan verilişlər sırasındadır. Təsəvvür edin, yüzlərlə insan müsabiqənin seçim turlarına qatılır və cəmi 10 nəfər seçilir. Özü də bir deyil, iki deyil, düz 8 turdan keçirlər. Bu isə 8 müxtəlif proqram və janr deməkdir. Həmçinin, ifaçının hərtərəfli sınağıdır. Burada hər turun qeyri-adi, bəzən isə qəribə quruluş verən bir rejissoru var. Yadımdadır, mən dirijorluq edəndə iki ifaçı velosipedin üstündə pedalları fırladaraq oxumalı idilər. Özü də burada maraqlı bir təzad var. Musiqinin ritmi ilə pedalı fırlatma sürəti bir-birindən fərqlənirdi. Musiqi nəbzi ilə ayaq nəbzi uyğun gəlməyəndə oxumaq çox çətindir. Çoxlari bu ağır sınağa tab gətirə bilmirdilər.

- Bəs bizi hansı ifaçı təmsil etdi bu müsabiqədə?

- Azərbaycandan İlham Nəzərov iştirak edirdi. İlham çox güclü vokalçıdır. İlhamın da bir çıxışı var idi. İlk bəndi gözüqapalı oxumalı idi. Bu ifaçı üçün çox çətindir. Doğrudur, o orkestri eşidir, amma dirijorla ünsiyyətdə olmalıdır axı. Bu baxımdan "Kultura" kanalının müsabiqəsi müisiqiçilərdən güclü səs imkanı, psixoloji hazırlıq və yüksək intellekt tələb edir. Müsabiqəyə 4 dirijor dəvət edilmişdi, onlardan biri də mən idim. Bu bir növ dirijorlar üçün də bir sınaq idi. Çünki hər bir dirijorun musiqiçilərlə ünsiyyəti, onlarla işləmək prosesi nəzərə alınırdı. Münsiflər heyətində isə əfsanəvi insanlar əyləşmişdilər. Bu baxımdan İlhamın üstünə böyük məsuliyyət düşürdü. O çox istedadlı musiqiçidir. Çıxışları çox uğurlu oldu.

- Bəs belə güclü ifaçılar niyə Azərbaycanın özündə kifayət qədər tanınmır? Doğrudur muğam yetərincə təbliğ olunur, caz da artıq o axara düşməyə başlayır. Ancaq klassik musiqi hələ ki, layiq olduğu zirvədə deyil.

- Bizim cəmiyyətimiz musiqini gözəl qavrayır. Xalqımızın içərisində hələ realizə olunmamış istedad sahibləri çoxdur. Mən demirəm ki, italyanlar, gürcülər kimi hamımız oxumağı bacarırıq, amma musiqi duyumumuz güclüdür.

- Düşünürsünüz ki, gürcülərdə gözəl ifaçılar bizdən çoxdur?

- Gürcülərin müəyyən üstünlükləri var. Onların özfəaliyyət səviyyəsində belə çoxsəsli oxuma qabiliyyəti var. Bir-birini eşidib, akkordları təmiz qura bilirlər. Bu çətin bir şeydir. Bizim xalqımızın da üstünlüyü çoxdur. Keyfiyyətli musiqini ayırd edə bilirik. Bir misal çəkəcəm. Təsəvvür edin, marketə gedirsiniz, sizə yalnız bir məhsul təqdim olunur. Seçiminiz olmadığı üçün onu almağa məcbur olursunuz. Avstriyaya, İtaliyaya gedirik, hamı konsertlərə, operaya, teatra tələsir. Bu onların qanına hopub artıq. Bizdə isə daha çox şeirə, muğama, milli dəyərlərə, Şərq musiqisinə önəm verilir. Təbliğat aparan şəxslərsə cəmiyyətin marağını nəzərə alıb, konsertlər təşkil etmirlər. Yəqin kifayət qədər auditoriya toplamayacaqlarından ehtiyat edirlər.

İnsanlarda bu zövqü yavaş-yavaş formalaşdırmaq lazımdır. Öncə 5 nəfər gələcəksə, sonra 10 nəfər maraqlanacaq. Xüsusi buraxılışlı biletlər, gənclər üçün klassik proqramlar tərtib etmək lazımdır. Bəzən deyirlər ki, gəncləri səviyyəli tədbirlərdə görmürük. Siz nə vaxt cəlb etdiniz ki, gəncləri bu işə? Elə bilirsiniz ki, Rusiyada, Avropa ölkələrində bu konsert salonlarını gənclər doldurur. Xeyr. Əksəriyyət yaşlı nəsil nümayəndələridir. Ancaq onlarda bu say kifayət edir. Bizdə isə nə yaşlı nəsildə əvvəlki həvəs var, nə də cavanlar arasında təbliğat aparılır.

- Ancaq yaxşı ki, sizin kimi klassik musiqini təbliğ edən gənc sənətkatlarımız var.

- Bu bir damladır. Biz hamımız çalışırıq. Cavanlarımız dəstəklənir, Azərbaycanda ali təhsillərini başa vurub, dövlət hesabına xaricə göndərilirlər.

- Siz də dövlət hesabına xaricdə təhsilinizi davam etdirmisiniz?

- Bəli, Sankt-Peterburq Konservatoriyasında.

- Sizcə, bunun əsas səbəbi istedadınızdır, yoxsa böyük sənətkarımız Ramiz Quliyevin oğlu olmağınızın da bir rolu var?

- Axı siz birbaşa gedib ora qəbul olunmursunuz. İmtahanlar vermək lazımdır. Dövlət də başa düşür ki, hər tələbəni xaricə göndərmək olmaz. Təqdimat üçün nəsə əldə etməlisiniz. Bu mənim üçün gözlənilməz hadisə idi. Çünki Sankt-Peterburq Konservatoriyası Rusiyanın ilk musiqi ali təhsil ocağıdır. Orada təhsil alan ilk az'rbaycanl;aspirant dirijor da mən olmuşam. Bilirsiniz nə qədər imtahan verdik? Ümumiyyətlə, orada təhsil almaq çox çətindir.

- Sizcə, bu uğurlarınızın əsas səbəbkarı genlərinizdir, yoxsa əzminiz?

- Doğulduğum ailənin, atamın çox böyük əməyi var üzərimdə. O, mənə insani tərbiyə ilə yanaşı, musiqi tərbiyəsi də verib. Atam üzərimdə çox çalışıb. Bəzən uşaqlarda böyük istedad olur, lakin ona düzgün yol göstərən yaxşı müəllim, valideyn yoxdur.

- Bu baxımdan siz lazımı ailədə doğulmusunuz. Özü də uşaq ikən çox məşhur idiniz.

- Əlbəttə, atamın sayəsində uşaqlıqdan səhnəni duymuşam, insanlarımızın zövqünü bilirəm, auditoriya qarşısında özümü çox sərbəst hiss edirəm. Elə tək tarzən kimi atamla Norveç kralının qarşısında, Rostropoviçin, Müslüm Maqomayevin dəvəti ilə onların yubileylərində çıxış etmişəm. İlk xarici səfərim Rusiya Konservatoriyasının böyük zalı olub. Elə insanlar var, artıq 60 yaşındadırlar, ancaq o cür salonlarda hələ çıxış etməyiblər. Bu yəqin ki, Allahın mənə verdiyi bir avansdır. Ümumiyyətlə, həm tarzən, həm də dirijor olaraq, dünyanın ən mötəbər konsert salonlarında səhnəyə çıxmışam.

- Bəs nə yaxşı tarzən yox, dirijor olmağa qərar verdiniz? Axı bu sahədə kifayət qədər uğur əldə etmişdiniz? Gələcək karyeranız da artıq sığortalanmışdı.

- Bilirsiniz, bu bir tərəfdən gözlənilməz oldu. Çünki artıq hamı əmin idi ki, Əyyub tarzən olacaq. Ancaq mən bu hala psixoloji hazır idim. Atamla birgə çıxış etdiyim zamanlar dirijorların fəaliyyətini dərin maraqla izləyirdim. Atam mənə xarici ölkələrdən disklər gətirirdi. Axı müxtəlif alətlərin səslərini qovuşdurmaq, orkestri idarə etmək unikal şeydir. Bu möhtəşəm hissdir.

- Mənə elə gəlir ki, dirijor olmaq üçün insanın güclü ruhu və liderlik bacarığı lazımdır. Axı onlarla musiqiçini özünə ram etmək məcburiyyətindəsən. Bu fəaliyyət boyu formalaşır, yoxsa insanın öz təbiətində olmalıdır?

- Baxır harada yaşayırsan. (Gülürük) Baxmayın da, sovet ideologiyası hələ də qalıb şüurumuzda. Mən doğulanda artıq sovet rejiminin sonları idi, amma hələ də keçmiş sovet ölkələrində olanda hiss edirəm ki, dirijor nə qədər tələbkar, xarizmatik olsa, bir o qədər də yüksək nəticə əldə edir. Əks halda bir az yumşaqlıq göstərən kimi, onu silib ata bilərlər.

- Amma məncə, Avropada belə olmaz. Çünki onlar bu mərhələni çoxdan geridə qoyub.

- Təbii, indi Avropada durum fərqlidir. Amma sizə deyim ki, XX əsrin əvvələrinədək Avropada diktator dirijorlar vardı. Məsələn, Toskanini öz musiqiçilərini general əsgərini danlayan kimi qəddarcasına söyüb, təmbeh eləyirdi. Doğrudur, o dirijorlar hamısı dahi idilər. Düşündükləri keyfiyyətə nail olmaq istəyirdilər.

- Dahilik başqa, insanların qürurunu alçaltmaq tam başqa...

- Təbii ki. Onlar musiqini fanatikcəsinə sevirdilər, amma bütün musiqiçilər öz sənətlərinə belə yanaşmırdılar axı. O da özünə uyğun gəlməyən ifaçını öz orkestrindən uzaqlaşdırırdı. Hazırda Avropanın heç bir ölkəsində diktator dirijor yoxdur. Belə deyək, liberallıq var. Elə orkestr var ki, seçki yolu ilə dirijoru özləri seçir. Azad fikirlərini irəli sürürlər ki, biz bu dirijorla işləmək istəmirik. Məsələn, Vyana Flarmonik Orkestrinin baş dirijoru yoxdur. Seçimi özləri edirlər.

- Bəs bizdə vəziyyət necədir?

- Bizdə vəziyyət fərqlidir. Bəlkə də heç vaxt belə olmayacaq.

- Niyə?

- Çünki bizim düşüncəmiz başqadır. Kollektivin üzərində bir lider mütləq olmalıdır və idarə etməlidir. Axı klassik musiqi təhsili bazamız Avropa səviyyəsində deyil. İstedadlı musiqiçilərimiz çoxdur. Lakin onları dünya səviyyəsinə çatdırmaq üçün islahatlar aparmalıyıq.

- Eşitdiyimə görə, Maestro Niyazi də diktator olub.

- Maestro Niyazi çox böyük musiqiçi idi. Onun da xasiyyəti çox sərt olub, idarə tərzində diktatorluq elementləri duyulub.

- Bəs qorxmursunuz ki, sizi də gələcəkdə “diktatorlar” siyahısına aid etsinlər?

- Yox, bunun əleyhinəyəm. Mən Avropada oxumuşam. İllərdir əsas auditoriyam Avropa tamaşaçısıdır və bu gün Azərbaycan klassik musiqisini dünya səviyyəsinə çıxartmaq istəyirəmsə, mütləq onların prinsiplərini qəbul edib, o xətlə getməliyəm.

- Bildiyimə görə, XVIII əsrədək dirijorlar olmayıb və orkestr qarşısında bəstəkarlar özləri çıxış ediblər.

- XVII-XVIII əsrdə musiqinin dili daha sadə olub. Əsərlər daha monodik, yəni təksəsli olduğu üçün, kollektivlər ifanın öhdəsindən asanlıqla gəlib. Zaman keçdikcə isə əsərlərin səviyyəsi mürəkkəbləşməyə başlayır, yeni janrlar, polifoniya yaranır. Artıq başa düşürlər ki, ifa zamanı onları kimsə idarə etməlidir. Öncə skripka çubuğu, daha sonra digər ağır alətlərlə orkestri idarə etməyə başlayırlar. Bu yolla primitiv dirijorluq yaranır. Hətta bir dəfə Jan Batist Lülli adlı fransız dirijor səhnədə dəmirlə ayağına möhkəm vurur. Zərbə o qədər ağır olur ki, ayağı qanqrena verir və dünyasını dəyişir. Artıq anlayırlar ki, bu çox təhlükəlidir və yavaş-yaşav dirijor çubuğunu, texnikasını yaradıb, inkişaf etdirməyə başlayırlar. O ki qaldı sualınıza, bəli, ilk dirijorlar bəstəkarlar özləri olub.

- İndi öz əsərlərini orkestr qarşısında idarə edən bəstəkarlar var?

- Əlbəttə, var, amma bu bəstəkarların özlərinə sərf etmir. Çünki daim qastrollarla çıxış edən, bir neçə orkestri olan çox məşhur dirijorlar var. Əsərin müəllifi bir dəfə orkestrlə çıxış etdi, sonra ifa elədi, musiqi də unudulub getdi. Ona görə də bəstəkarlar dirijorlardan xahiş edirlər ki, mənim də bu əsərimi öz repertuarına sal ki, müntəzəm səslənsin.

- Sizə bununla bağlı çox müraciət edirlər?

- Bəli.

- Bəs əsərlərini repertuarınıza sevinərək daxil etdiyiniz güclü bəstəkarlarımız varmı?

- Əlbəttə ki, klassikamızın qızıl dövrü geridə qaldı. Üzeyir bəy, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Cövdət Hacıyev kimi dahilərimiz qiyməti ölçülməyəcək qədər böyük töhfələr verdilər musiqimizə. Ondan sonra isə gümüş dövr gəlir. Aqşin Əlizadə, Vasif Adıgözəlov, Arif Məlikov, Firəngiz Əlizadə... Bəs sonra? Doğrudur, hazırda potensiallı gənc bəstəkarlarımız var, amma onların istedadını necə realizə etmək lazımdır? Əsas məsələ də budur.Ayaz Qəmbərli, Firidun Allahverdi, Tahir İbişov, Türkan Qasımzadə, Səid Qəni, Kərəm Əkbərov və s. kimi bacarıqlı bəstəkarlarımız var. Hansı ki, Avropada təhsil alırlar. Biz elə etməliyik ki, onlar vətənə dönsünlər, dönüblərsə də, yazıb-yaratsınlar.

- Onların yaradıcılıq qanadını qıran nədir ki?

- Onlara stimul verməliyik. Əsərlərini tez-tez səsləndirmək lazımdır ki, ruhlasınlar. Doğrudur, Mədəniyyət və Turizm Nazırliyi gənc bəstəkarlara dəstək proqramları, tanınmış bəstəkarların yubiley mərasimlərini təşkil edir amma bu tədbirlər arasında məsafə yubileydən yubileyə qədər uzanmamalıdır. Bəzi bəstəkarlar deyir, 60 illik yubileyim yaxınlaşaydı, mənim də əsərlərim ifa olunardı. Onları anlayıram, ancaq qarşı tərəfi də başa düşmək lazımdır ki, orkestrlərimiz azdır. Bir sözlə, hər iki tərəfin məmnuniyyəti üçün onların da sayını artırmaq, yeni kollektivlər yaratmaq, klassik musiqiyə meydan vermək lazımdır.

- Məni maraqlandıran daha bir sual... Niyə dünya təcrübəsində qadın dirijor azdır?

- Bu sual müasir musiqiçiləri, ən əsas da tamaşaçıları çox düşündürür və aktual problemdir. Məşhur dirijorların bəziləri deyir ki, qadın və dirijor tam fərqli anlayışdır. Bu fikrilərinə görə də çoxsaylı qınaqlara tuş gəlirlər.

- Bəs siz necə düşünürsünüz?

- Məncə burda həqiqət də var, haqsızlıq da.

- Həqiqətdən başlayaq.

- Həqiqət odur ki, kişilərin fiziki gücü saatlarla orkestr idarə etməyə imkan verir. Bilirsiniz nə qədər xanım dirijorlar var ki, səhnədə gücləri tükənir? Tarixən belə olub ki, qadın ailədə tabeçilik pozisiyasında olduğuna görə, cəmiyyətdə daha çox kişilər fəal olublar. Həyat yoldaşına tabe olub, övladlarını böyüdən qadın 50-60 nəfəri necə idarə edə bilər? Bəzən hətta xanım deyə bilər ki, uşağım xəstədir, bu gün məşqə gələ bilməyəcəm.

- Axı uşaq, məişət məsuliyyətini üzərinə götürən məhz o qadın sizə işinizlə rahat məşğul olmaq imkanı yaradır.

- Bəzi hallarda dözümsüzlük, gücsüzsük də səbəb olur buna.

- Həmin gücsüzlük kişi dirijorda da ola bilər...

- Amma nisbət məsələsi də var axı. Həm də boynumuza alaq ki, tarix boyu yaranan bu steriotip artıq şüurumuza hopub. Bu da xanımlara qarşı bir haqsızlıqdır. Çünki mən də qadınların gücünə, enerjisinə şübhə etmirəm. Hətta deyim ki, xanımların fantaziyası müəyyən məqamlarda kişiləri üstələyir. Ancaq ailənin maddi baxımdan əsas təminatçısı kişidir. Elə bilirsiniz ki, musiqiçilər saatlarla fasiləsiz məşqlərdən zövq alırlar? Əsla! Doğrudur, dünyanın çox təminatlı orkestləri var ki, qonorarları da yüksəkdir. İşlərini də yorulmadan zövqlə görürlər.

- Yəqin ki, bizdə vəziyyət çox ağırdır.

- Biraz çətindir...

- Əfsanəvi Vaqnerin bir əsəri var: “Tristan və İzolda”. Bir dəfə oxumuşdum ki, bu əsəri idarə edən bir neçə dirijor gərginlikdən infarkt keçirib, hətta dünyasını dəyişən də olub. Bəs sizdə elə bir əsər olubmu ki, idarə edəndən sonra əsbləriniz tari-mar olub, əzab çəkmisiniz?

- (Gülür) Mən hər bir əsərdən sonra əzab çəkirəm. Təbiətcə maksimalist, idealist insanam. Ümumiyyətlə, bütün dirijorlar səhnəyə çıxmazdan öncə beyinlərində kompozisiyanın təsvirini qururlar və təəssüf ki, nəticə hər zaman o təsvirlə uzlaşmaya bilər. Ona görə də insan mənəvi əzab çəkir.

- Sizin üçün ən ağır, gərgin əsər anlayışı varmı?

- Çaykovskinin 6-ci simfoniyası ağır sayılır. Bu onun son simfoniyasıdır, çox faciəvi əsərdir. Həmin musiqidən sonra Çaykovski dünyasını dəyişib. Adını çəkməyəcəm bizim bir məşhur dirijorumuz gərginliyindən qorxduğu üçün heç vaxt bu simfoniyaya müraciət etmir.

- Niyə?

- Deyir ki, ölməkdən qorxuram.

- Bəs siz ifa etmisiniz bu “ölüm” simfoniyasınız?

- Peterburqda dövlət imtahanında ifa etmişəm. Amma çox çətinliklə çıxmışam təsirindən. Bəzi əsərlərin təsirindən daha tez çıxır musiqiçi, ən uzağı 30 dəqiqəyə. Ancaq bu tipli əsərlərdən sonra insanın özünü bərpa etməyi çox çətin olur.

Məsələn, müəllimim, tanınmış dirijor Mixail Yurovski özü mənə danışıb ki, səhnədə infarkt olub, ürəyi 10-15 saniyəlik dayanıb. Hətta bu hadisədən sonra ölümdən sonrakı dünyaya pozitiv yanaşmağa başlayıb.

- Çox maraqlıdır. Başqa nə dedi sizə bu haqda?

- Dedi ki, tam başqa aləmə düşdüm, geri qayıtdım. O an gördüklərim, hiss etdiklərim çox gözəl idi. Artıq o dünyanın varlığına inandım.

- Söhbətimizə Rusiya ilə başladıq, bu mövzu ilə də bitirək. Yenidən Rusiyaya yola düşəcəksiniz?

- Bəli, görkəmli pianoçumuz, professor Fərhad Bədəlbəylinin Moskvada yubiley mərasimi olacaq. Çaykovski adına Konsert salonunda Moskva Dövlət Filarmonik Orkestri ilə möhtəşəm konsertimiz baş tutacaq. Hamımız səbirsizliklə bu tədbiri gözləyirik. Ümumiyyətlə, gələcək konsertlər, planlar çoxdur.

Uğurlarınızın davamını arzulayıram.

Leyla Sarabi