Qəzəblə üzünə baxdığı adam ölür, suya atdığı kağızlar quru qalır - GÜLLÜ YOLOĞLU İLƏ MÜSAHİBƏ

Publika.az-ın qonağı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tarix elmləri doktoru, türkoloq alim, tele-aparıcı Güllü Yoloğludur.

- Güllü xanım, illərdir folklorşünaslıq, etnoqrafiya sahəsində külüng vurursunuz. Türk xalqlarının gərçək simasını təhrifsiz yaşatmağı təbliğ edirsiniz. Bu yolu seçməyə sizi nə vadar etdi?

- Əslində uşaq vaxtı cərrah olmaq istəyirdim. Hətta ara-sıra qurbağaların, böcəklərin üzərində təcrübələr də aparırdım. Özü də buna ürəkli idim. Artıq sonuncu siniflərdə peşə seçimini qətiləşdirmək lazım idi. Atam bir axşam mənə dedi ki, sənin savadına şübhə etmirəm. Bilirəm, Tibb Universitetinə qəbul olacaqsan, amma bir neçə il vaxt itirəcəksən (səbəb kimi də o vaxtlar qəbul imtahanlardakı neqativ halları göstərdi). Sən gəl rus dili ixtisasını seç. Bu söhbətdən sonra bütün gecəni ağladım. Çünki arzumdan uzaqlaşmaq istəmirdim. Buna baxmayaraq, qərar verib, rus dilini seçdim. Elə həmin il imtahanları uğurla verib o vaxtkı Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədədbiyyatı institutuna (indiki Slavyan Universiteti) qəbul oldum. Biz uşaq olanda “Pioner” jurnalı vardı. Bu jurnalda digər sovet ölkələrində yaşayan yaşıdlarımın ünvanı olurdu. Mən də həmin ünvanlara məktub yazırdım. Bir sözlə, poçtalyon mənim üçün işləyirdi. Adətən məktubda öz dilimizdə bir neçə söz də yazırdıq. Moldovadan olan yaşıdlarım mənə bildirdilər ki, burada qaqauzlar yaşayır, sizin diliniz bir-birinə çox bənzəyir. Elə o vaxtdan da azsaylı türk xalqları ilə maraqlanmağa başladım.

- Və bu maraq sizi gələcək tədqiqatlara sövq etdi.

- Bəli, institutun elə birinci kursundan elmi işlərə, konfranslara cəlb olunmağa başladım. Tədqiqatçılığa çox həvəsli idim. Məşhur moldav şairi Yemilian Bukovun Səməd Vurğuna həsr etdiyi “Səməd” poeması üzərində işləyirdim. İkinci kursda oxuyanda Moldovanın Beltsı şəhərinə elmi konfransa getdim. Həyat yoldaşı Mona Andreyevna məni qonaq etdi. Bukovun Səməd Vurğun haqqındakı xatirələrini və kitablarını mənə hədiyyə verdi. Ən əsası isə qaqauzlarla ilk tanışlığım da bu səfərə təsadüf etdi. Məni azsaylı türk soylarını araşdırmağa sövq edən əsas şəxs isə akademik Lixaçov oldu. Bir dəfə “Literaturnaya qazeta”da Dmitri Lixaçovun bir məqaləsini oxudum. O yazırdı ki, SSRİ-də yaşayan bir çox azsaylı xalqlar gələcəkdə muzey eksponatlarına çevriləcəklər. Onların adətlərini, mədəniyyətlərini öyrənmək lazımdır. Təbii ki, o yalnız türk xalqlarını nəzərdə tutmurdu, çünki həddən artıq ruspərəst idi. Lixaçovun bu məqaləsi mənə o qədər təsir etdi ki, azsaylı türk xalqlarını araşdırmağa başladım və bu günədək tədqiqatlarım davam edir.

- Mənim üçün ən maraqlı mövzuya gəlib çıxdıq. Güllü xanım, bu xalqlar içərisində öz adət-ənənələri, mədəniyyətlərilə diqqətinizi ən çox çəkən hansılardır?

- Öncə dediyim kimi qaqauzların tarixini araşdırmağa başladım. Mənim elə diplom işimdə də, namizədlik və doktorluq dissertasiyalarımda da qaqauzlar əsas yer tutur. 1996-cı ildə iki kitabım işıq üzü gördü - “Qaqauzlar” və “Qaqauz folkloru”. Bundan sonra nəşr olunan kitablarımda da mütləq bu xalqla bağlı məlumat vermişəm. Rumınyanın, Bolqarıstanın, Ukraynanın, Moldovanın, Qazaxıstanın, Şimali Qafqazın bütün qaqauz kəndlərini gəzib-dolaşmışam. Türk xalqlarının yarısı gündoğanda, yarısı günbatanda yaşayır. Yəni müxtəlif ərazilərə səpələniblər. Müxtəlif dinlərə sitayış edirlər. Hətta eyni dinə tapınanlar arasında da fərqlər var. Doktorluq dissertasiyama cəlb etdiyim tıva, xakas, qaqauz və Azərbaycan türklərinin sitayış etdikləri dinlər də müxtəlifdir. Məsələn, tıva türkləri lamaisdilər, qaqauzlar və xakaslar provaslav xristianlardır, Azərbaycan türkləri isə müsəlmandırlar.

- Yəqin ki, eyni dinə sitayiş edən qaqauzlar və xakaslar arasında fərq var.

- Bəli, bəli... Qaqauzlar özlərini tanıyandan xristiandırlar, lakin xakaslar daha çox şamanistdirlər. 1830-cu illərdə Çar Rusiyası onları məcburi xristianlığa gətirib. Lakin indinin özündə də bu ərazilərdə şamanlıq çox gözəl şəkildə yaşadılır. Onların yaşadığı cənubi Sibir ərazisinə dəfələrlə səfər etmişəm.

- Bəs şamanlıq səmavi dinlərdən nə ilə fərqlənir?

- Şamanizmin bir üstün cəhəti var ki, burada təriqətlər, yazılı sərt qanunlar yoxdur. Kəskin qadağalara, xüsusi geyimlərə də rast gəlməzsiniz. Doğrudur, şamanların öz geyimləri var. Lakin şamanist türklərin özləri adi geyimdə olurlar. Bəzən tanrıçılıqla şamanizmi səhv salırlar. Bu anlayış isə qatı dindarların günbəgün artdığı Türkiyədən bizə gəldi. Onlar şamanlığı bütpərəstliklə qarışdırırlar. Şamanların bütlərə sitayiş etdiklərini, büyüçülük, yəni cadugərliklə məşğul olduqlarını düşünürlər. Bu çox yanlış fikirdir. Çünki şamanizmdə insanlar bütün diləklərini, istəklərini, arzularını göydə olan tək Yaradana ünvanlayırlar.

- Sizcə, çağdaş dövrümüz üçün yeganə çıxış yolu şamanlığa keçid deyilmi?

- Yox, çünki insanların firəvan yaşamağı çoxlarına sərf etmir. Kütləni idarə etmək üçün din əlverişli vasitədir. Bu baxımdan kitabı olan dinlərdəki yazılı qanunlar cəmiyyətin qorxu hissini formalaşdırır və yeni problemlərin yaranmasına səbəb olur. Bir sözlə, dünya siyasətində dinlərin bu yönündən kifayət qədər faydalananlar var.

- Qaqauzlar isə qeyd etdiyiniz kimi, könüllü provaslavlığı qəbul ediblər, deyilmi?

- Bəli, mən həmin qaqauz kəndlərində bəzən 20 gündən artıq qalıb, ailələrlə birgə yaşayırdım. Adətlərini mənimsəyirdim. Məsələn, qaqauz qadınları çörək bişirmək üçün xəmir yoğuranda da üzərində xaç işarəsi qoyur, “bojinka yapdım” deyirlər.

- Dillərimiz çoxmu bənzəyir?

- Qaqauzların dili də oğuz dil qrupuna aiddir, buna baxmayaraq, onlarda Tatar-Qıpçak kəndi də var. Folklor nümunələrinə nəzər salanda görürük ki, həm oğuz, həm də qıpçaq ünsürləri var. Bir-birimizi çox rahat anlayırıq. Hətta deyim ki, xristian olmaqlarına baxmayaraq, qaqauzlarda “Allah” kəlməsi var. Bunun səbəbi isə yəqin ki, osmanlılarla bir zamanlar sıx əlaqələrinin olmasıdır. Xakaslar isə şamanistdirlər. Onların xristianlığı qəbul etmələrinin də qəribə tarixçəsi olub. Bu haqda çox maraqlı yazılı mənbələr var. Ruslar gəlib bütün kənd camaatına deyirlər ki, bayram paltarlarınızı geyinin. Sonra isə əhalini kütləvi şəkildə Yenisey çayına qovurlar. Başlarına su çəkib, məcburi xaç suyuna salırlar. Mənbələrdə həmçinin qeyd olunur ki, bu tarix hansı müqəddəsin gününə təsadüf edirsə, bütün kişilərə eyni kişi, qadınlara isə eyni qadın adı qoyurlar. Məsələn, müqəddəs Vladimir gününə təsadüf etdiyi üçün kişilərin hamısına Vladimir, qadınlara isə Mariya adı verirlər. Bununla bağlı maraqlı bir fakt da deyim. Nikolay Katanov adlı çox gözəl bir xakas tədqiqatçı vardı. Onların xaç suyuna salınması Müqəddəs Nikolay gününə təsadüf etdiyi üçün digər iki qardaşlarına da, ona da Nikolay adı verilmişdi. Bizim bəhs etdiyimiz Nikolay ailədə ikinci oğlan olduğu üçün adını məktəb dəftərlərində Nikolay Katanov-2 yazardı. Baxın, bu faciədir. Bizdə də eyni dini ad çox qoyulur, nəticədə sinfin yarısı Məhəmməd, Fatimə, Ayişə, Zeynəb olur, “Çalı quşu” əsərindəki kimi...

- Onlar sizinlə söhbətləşəndə bu haqda təəssüflə danışırdılar?

- Təbii ki, 90 faiz əhali bu durumdan narazıdır. Lakin dərk edirlər ki, Rusiyadan kənarda onlara həyat yoxdur. Düz edirlər. Çünki Xakasiyada xakasların sayı 11 % göstərilirdi, lakin gedəndə mənə dedilər ki, cəmi 9 % qalmışıq. Oradakı azərbaycanlılar da 9 %-dir.

- Maraqlıdır azərbaycanlılarımız orada necə ad qazanıblar?

- Vəziyyət ürəkaçan deyil. Xakasiyada olduğum müddətdə radioya dəvət aldım. Canlı efir bitər-birməz studiyaya bir şəxs daxil oldu. "Azərbaycandan gələn o ziyalı xanım kimdir? Onu mənə göstərin” - dedi. Mən də irəli gəlib, tanış oldum və məsələnin nə yerdə olduğunu öyrənməyə çalışdım. Kişi mənə dedi ki, sizinkilər burada at oynadırlar. Bütün bazarları ələ keçirib, insanlarla çox kobud davranırlar. Bizə zülm verirlər. Mən də bu şikayətlərə dözməyib, onunla birgə bazara getdim. Yol boyu xalqımızın üstün xüsusiyyətlərindən, humanistliyindən əsaslı sübutlar gətirirdim. Bazar yoluna çatmamış gördük ki, bir nəfər yerdən çörəyi götürüb, öpdü, gözünün üstünə, sonra da aparıb kənardakı daşın üstünə qoydu. Dedim baxın, bu azərbaycanlıdır. Sözümə inanmayıb, həmin adama yaxınlaşdı və həqiqətən azərbaycanlı oduğunu təstiqlədi. Bilmirəm, mənim hansı millətdən olduğumu sezmişdilər, ya kişi yalan deyirdi, tək bildiyim odur ki, bazara səyahət zamanı bütün həmyerlilərimiz bizi xüsusi hörmət və diqqətlə qarşıladılar.

- Bəs xakaslarla hansı dildə ünsiyyət qururdunuz?

- Xakas dili ilə bizim dilimiz bir-birindən çox fərqlənir. Çünki bizdə ərəb, fars kəlmələri çoxdur. Lakin dərinə gedəndə görürük ki, kök eynidir. Məsələn, tıva (rusca tuva) türklərinin dilində bağır, öpkə sözləri var. Mən Qazaxda doğulmuşam. Bizdə belə bir ifadə var ”Öfkə acı deyiləm, bağır acıyam”. "Bağır" qara ciyərdir, "öpkə", yəni "öfkə" isə ağ ciyər. Yəni ürəyim qara ciyər yemək istəyir, ağ ciyər yox. Maraqlıdır ki, bu əski sözləri hələ də o xalqlar istifadə edirlər. Xakaslar bəd nəzərdən qorunmaq, paklanmaq üçün kəklikotu yandırırlar. Mən onlara deyəndə ki, biz kəklikotunu dəmləyib içirik, yeməyə tökürük, heyrətləndilər və bildirdilər ki, demək siz daxilən də paklanırsınız.

- Güllü xanım, bəd nəzər şamanlıqdan qalma inancdır?

- Nəinki bəd nəzər, belə inanclar çoxdur. Məsələn, gecə vaxtı uşağın adını bərkdən çağırmazlar, qapının qabağına qaynar su tökməzlər, şər qarışanda yatmazlar və s. Hətta bir çox ifadələr var, məsələn, "iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz", bir-birinin ətini yeyirlər... Bunların hamısı şamanlığın qalıqlarıdır. Hətta "xamlamaq" sözü belə şamanizmdən gəlir.

- Gəlin bu ifadələrin mənasını da açmağa çalışaq. Elə götürək "xamlamaq" sözünü.

- Baxın, xakaslar şamana “kam”, tıva türkəri isə “xam” deyirlər. Məsələn, biz bu sözü xamlamaq, yorulmaq, əldən düşmək mənasında istifadə edirdik. Əslində isə kamların və ya xamların icra etdikləri ayini xarakterizə edir. Bir dəfə hətta xamın taxta evdə icra etdiyi ayindən sonra necə yorulub, əldən düşdüyünün canlı şahidi oldum. O qədər yorulmuşdu ki, tər içində idi, əlini də qaldırmağa taqəti qalmamışdı. Baxın kamlamaq, xamlamaq bu vəziyyətdir. İslam dini gələndən sonra isə xamlamaq sözü insanları aldatmaq, "başına corab hörmək" mənasını qazandı. Bir də dilimizdə "dınqır", "dunqur", "düngür" sözləri var. Hətta rayonlarımızın birində bir kəndin adamlarına "dınqırasüzən" deyirlər. Bu sözlərin hər üçü şaman dəfinə deyilir. Yəni şamanlar bu dəfi çalıb, ayin icra edirlər. İslam dini gələndən sonra isə sözün mənası bir az başqalaşdı. Məsələn, nəqşibəndi təriqətində sini, tənəkə götürüb, onu dınqıldadırlar və buna da "dınqır" deyirlər. Bu ayinlərdə qadınlar və kişilər birgə və yaxud ayrı-ayrılıqda dairəvi dayanıb, dınqırın səsinə uyğun hərəkət edirlər. Onlar hərəkət etdikcə ürəyin də, dınqırın da ritmi tədricən sürətlənir... Və buna meyxana deyirlər... Bu da Tanrıya qovuşmağın bir yoludur.

- “Dəli Kür”dəki məşhur səhnədə bu ayin icra olunurdu?

- Yox. Əslində “Dəli Kür”də sovet dövrünün ateizm siyasətinə uyğun olaraq, hadisələr qabardılıb, yönü dəyişdirilib. Belə deyək, əxlaqsızlıq donu geydirilib. Bu gün meyxanalar soydaşlarımızın Gürcüstanda yaşadığı Qaraçöp kəndində qalır. Hətta bizim tarixi torpaqlarımız olan indiki Ermənistan ərazisindən gələn soydaşlarımızın bəziləri də bunu icra edirlər. Ümumiyyətlə, şamanizm təbiət qüvvələrinə insani don geyindirib, onları canlı varlıq kimi qəbul etmək və onlarla hesablaşmaqdır. Məsələn, şamanlarda “yiyə” anlamı var, bizim nənələrimiz onu “əyə” kimi ifadə ediblər. Hətta ev əyəsi adı verilən bir qüvvə var. Ruslar buna “domovoy” deyirlər. İnanca görə, bu əyələr evi qoruyurlar. Hətta nənələrimiz bir evdən digər evə köçəndə evin ortasında yorğanı açar, həmin əyəyə də onlarla birgə getməyi təklif edərmişlər. Sonra isə rəmzi olaraq yorğanı büküb özlərilə apararmışlar. Çünki bu əyələrin evi, ailə üzvlərini qoruduqlarına inanardılar. Qapının qarşısına qaynar su tökmək isə ev əyələrinin balalarını yandırmaq demək idi. İnanclara görə, bu zaman hiddətlənən əyə ailə üzvlərinə xətər yetirə bilərdi. Baxın, bütün bunlar şamanizmin qalıqlarıdır. Bu inanclar yalnız bizdə deyil, hətta Türkiyədə, İranda, İraqda da qalmaqdadır. Müxtəlif diləklər üçün insanlar pirlərə gedir, al-əlvan iplər bağlayır, yellənçək asırlar. Bu da şamanlıqdan gəlmə adətdir.

- Güllü xanım, dinlərə şamanizmin modifikasiya olunmuş mərhələsi deyə bilərikmi?

- Hər bir şey bünövrə əsasında yaranır. İslam dinində “Sirat” körpüsü var. Biz ona el arasında “Qıl körpü" deyirik. Altay, Tıva şamanizmində "Qıl körpü" anlamı var. Şamanlıqda “Yerlik” yeraltı şər qüvvələrin hökmdarıdır, yəni İslam dinində cəhənnəm... Bir də aldaaçı var, o da dinimizdəki əzrayıldır. Yəqin ki, eşitmiş olarsınız, insan ölüm ayağında olanda, dünyadan köçmüş hansısa doğmasının adını çəkir, sanki gözünə görünür və onunla getməyə can atır. Baxın, bu həmin aldaaçıdır. Ölümünün çətin olacağını hiss edən aldaaçı həmin insanın o dünyadakı bir doğmasının qılığına, yəni cildinə girir ki, getmək asan olsun. Şamanizmə görə bu dünya ilə o dünyanın arasında “Doymadım” çayı var. O çayın üzərində isə at quyruğundan olan Qıl körpü var. Bu körpüdən təbii ki, insanın özü yox, ruhu keçməlidir. Aldaaçı ölən insanın ruhunu Qıl körpü ilə Doymadım çayının üstündən keçirib, qaranlıq dünyaya, yəni “gedər-gəlməz”ə aparır. Lakin bəzən ruh gedər-gəlməzdən qaçmağa can atır, geri qayıdanda körpü qırılır və ruh Doymadım çayına yıxılır. Çayın dalğaları yenidən onu vurub gedər-gəlməzə salır. Bu şamanizmin kitablı İslamdan uzun müddət öncə var olan inancıdır.

- Necə düşünürsünüz, 124 000 peyğəmbərin hər biri vergili olub? Yəni hamısına vəhy gəlib, yoxsa?..

- Mən bu haqda bir neçə məqalə yazmışam. Əslində "peyğəmbər" bizim söz deyil. Dilimizə ərəbcədən gəlib. Peyğəmbər tayfadaşları ilə Allah arasında əlaqə yaradan vergili şəxsdir. Şamanizmdə vergi veriləndə insan necə davranır: qulağına səs gəlir, huşunu itirir, ağzından köpük gəlir. Bu durum "cezv olmaq" adlanır. Bu cür insanları Sovet dövründə ya epilepsiya xəstəsi deyib, xəstəxanaya yatırdırdılar, ya da dəli damğası vurub, dəlixanaya salırdılar. Vergi verilən insan daha çox tənhalığa qapılıb, meşələrə, dağlara çəkilərdi. Ona hami ruhlar da verilirdi. Həmin ruhların vasitəsilə verilən qabiliyyətin formasından, şəklindən asılı olaraq, müxtəlif ayinlər həyata keçirilirdi. Yəni bir şaman həm gələcəkdən xəbər versin, həm xəstə sağaltsın, həm də ölünü Tanrı dərğahına göndərsin, bu mümkün deyil. Vergili insanlar kimisi nəfəsi, kimisi əli ilə, hətta alqışları ilə öz vəzifələrini yerinə yetirirdilər. Öz vergilərini danıb, qarşı çıxanda isə sərt cəzalandırılırdılar. İslamda peyğəmbərin özünə verilən vergi möcüzə, din xadimlərinin sahib olduğu vergi kəramət, savadsız, mömin şəxslərə verilən vergi isə firasət adlanır. Bir də var istidrac... Bu söz də eyni anlama gəlir, sadəcə bir az təhqiredici, alçaldıcı məna daşıyır. Çünki qeyri-müsəlmanlara aid edilir...

- Yəni İslama görə bu gün şamanların etdiyi istidracdır?

- Bəli, halbuki eyni şeydir. Məsələn, Şəms Təbriziyə Mövlanə Cəlaləddin Rumi “Qıpçaq qələndərlərinin şahı” deyirdi. Demək ki, Şəms qıpçaq olub. Hətta tarixi mənbələrə görə o uşaq vaxtı qəribə hallar keçirərmiş. Atası bundan çox narahat olarmış. O da atasını sakitləşdirərək: “Ata, narahat olma, mən göydəki mələklər, yerdəki ölülərlə əlləşirəm” - deyərmiş. Şəms Təbrizidə müxtəlif qabiliyyətlər vardı. Məsələn, bir dəfə məsciddə gecələmək istəyir, gözətçi isə onu qovur. Şəms dönüb, acıqla gözətçiyə baxır və gedir. Gözətçi elə o anda boğularaq ölür. Bir gün Şəms Təbrizi Ruminin əlindəki əlyazmaları alıb suya atır. Mövlanə “Eyvah, atamın dəyərli əlyazmaları getdi” deyib qışqırır. Şəms suyun üzündəki qupquru kağızları yığıb Rumiyə qaytarır.

- Din xadimi Cəlaləddin Rumi ilə Şəms Təbrizi arasında izah edə bilmədiyimiz bir əlaqə olub.

- Bildiyiniz kimi Mövlanə Cəlaləddin Rumi nəinki Konyanın, bütün İslam dünyasının çox hörmətli din xadimi olub. Şəmsi Təbrizi Konyaya gələndən sonra isə Mövlanə zamanının böyük hissəsini onunla keçirməyə başlayır. Saatlarla qapalı otağa çəkilib, orada qalardılar. Sultan Vələd isə onların yeməyini, çayını aparardı. Mövlanəni Təbriziyə qısqanan Konya camaatı bu cütlüyə homoseksual damğası vurur. Halbuki Rumi ögey qızı Kimya xatunu Şəmsə ərə vermişdi. Elə Cəlaləddin Rumini mövlanə eliyən Şəms Təbrizi, onun qeyri-adi qabiliyyəti olub. Yazdığım məqalələr vasitəsilə onların haqqında yayılan bu əsassız şaiyəni aradan qaldırmağa çalışmışam. Bir maraqlı fakt da odur ki, Ruminin böyük oğlu Sultan Vələd onların tərəfində olsa da, kiçik oğlu Əlaəddin Şəms Təbrizini öldürən yeddi nəfərdən biri olub. Elə götürək Əbilhəsən Xarkanini... O, dünyanın bu başında oturub, digər tərəfində gedən müharibə haqda məlumat verə bilirdi. Bir dəfə oğlunun başını kəsib, qapısının qarşısına atırlar. Arvadı da üsyan edərək, nəyimə lazımdır, harada nə hadisə baş verdi. Burada oğlunun başını kəsirlər, sənin xəbərin olmur. Xarkani orada şamanlara xas bir ifadə işlədir: ”O hadisələr baş verəndə, pərdə açıq idi. Bu hadisə baş verəndə, pərdə bağlı idi”. Yəni onlar hər an baş verəcəkləri görə bilmirlər, icazə verilməlidir.

- Bəs indi bizdə vergili insanlar varmı sizcə?

- Bəli, var. Amma dələduzları da çoxdur.

- Heç xidmətlərindən faydalanmısınız?

- Xeyr, heç vaxt yanlarına getməmişəm. Bilirsiniz niyə? Çünki qorxuram. Məsələn, o sizin qarşınızdakı 3 yoldan birini görə bilər. Bəlkə də həmin yol ən təhlükəlisidir. Siz də onun söylədiklərinin təsirinə düşüb, özünüzü psixoloji olaraq sırf bu yola kökləyib, bədbinliyə qapanaraq özünüzü pis şeyə kökləyəcəksiniz. Halbuki digər yolları görmədi. Bir də bizim camaat birinin vergili olduğunu öyrənəndə bütün dərdləri ilə onun yanına gedib, kömək istəyir.

- Yəqin o, özü də güvəni sarsıtmamaq üçün bəzən yalan danışmaq məcburiyyətində qalır.

- Əlbəttə, halbuki o pərdənin açıq və qapalı olduğu vaxtlar var. Nüfuzu düşməsin deyə, fikirləşmədən nə isə deyə bilər. Ümumiyyətlə, bu mövzuya belə yanaşmaq lazımdır. Dinindən asılı olmayaraq hər kəsin tək Yaradanı var və bütün yollar da ona doğru gedir. Yaradan da öz yaratdıqlarını heç vaxt köməksiz qoymayıb, xüsusi seçilmişlər vasitəsilə yardım edir. Siz ona "Allah" da, "Tanrı" da, "Boq" da deyə bilərsiniz.

- Mən "vicdan" deyirəm.

- Mənsə "Yaradan". Məgər ərəblər İslam dinini gəlib yaymadan öncə biz Yaradana inanmamışıq?!

- Güllü xanım, atəşpərəstliklə bağlı da maraqlı fikirləriniz var. Bölüşə bilərsinizmi?

- Bu gün İranda farsdilli bir toplum var. Onlar atəşpərəstdirlər, hətta Moskvada cəmiyyətləri də fəaliyyət göstərir. Onların bizim Novruz tonqalına heç bir aidiyyatı yoxdur. Bizim yandırdığımız tonqal şamanizmlə bağlıdır. Biz Novruz tonqalından saflaşdırıcı, şəfaverici, paklaşdırıcı, gələcəkdən xəbər verən vasitə kimi istifadə edirik. Ancaq atəşpərəstlər bizə baxıb, kafir deyirlər. Çünki onlarda od çox müqəddəsdir. Hətta alovu əllərində aparanda belə üzlərinə niqab bağlayırlar ki, nəfəsləri toxunub, onu murdarlamasın. Bizsə ocağın üstündən tullanıb, ağrımızı-acımızı üstünə tökürük.

- Bəs Novruz bayramımız da ortaq deyil?

- Xeyr. Bu günün adına istəyirsiniz Novruz deyin, istəyirsiniz Yeni gün deyin, istəyirsiniz qazaxlar kimi Ulustun ulu künü, tıva türkləri kimi Şaqaa, Altay türkləri kimi Çılbazı və s. və ilaxır deyin, mənası eyni olaraq qalır. İnsanlar etnik, dini mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq, qışın soyuğundan, şaxtasından əziyyət çəkir, Günəşin çıxmasına ümid bəsləyirlər. Bu qədər sadə. Novruz dinlərdən öncəki dövrlərdən qeyd olunmağa başlanıb, insanların güzəranını özündə əks etdirən bir anlamdır. Sadəcə hər hakim xalq, din, dil onu özününküləşdirməyə çalışıb. Məsələn, İslama qədər insanlar bir obaya gedib, qurban kəsir, ibadət edirdilər. Əhalini müsəlman etdikdən sonra isə digər ibadət ocağı tikmək yerinə elə həmin yerdə məscid tikirdilər. Axı camaat artıq bu məkana alışıb...

- Güllü xanım, Novruz atributları deyilən şirniyyatlar da ümumi deyil?

- Baxın, mən Qazaxda böyümüşəm. Bakıya gələnə qədər də şəkərbura, paxlava, şorqoğalı görməmişəm. Çünki bizim bölgəmizdə qatlama, şirinçörək, fəsəli bişirilir. Məsələn, tutaq ki, Novruzda süfrəyə balıq qoyulmalıdır. Yaşadığınız ərazidə də çay yoxdur balıq tutmağa. Belə çıxır ki, bayramı qeyd etməyəcəksiniz? Yəni heç bir yazılı şablon yoxdur ki, siz Novruzu bu şirniyyatlarla qarşılamalısınız. Tarix boyu çox əziyyət tələb edən yemək və şirniyyatları şəhər mühitində yaşayan, təsərrüfat, mal-qara qayğısı olmayan xanımlar hazırlayıblar.

- Novruz mövzusuna toxunmuşkən, bu haqda dəyərli fikirlərinizi bizimlə bölüşün, lütfən.

- Bizim nənə-babalarımız çərşənbələrin dördünü də yeyib-içməklə, oxuyub-oynamaqla keçirməyiblər. İlk çərşənbə yalançıdır. Uşaq vaxtı deyirdim, bu gün çərşənbədi , nənəm deyərdi, ay bala, bu gün Yalançı çərşənbədir. İkinci isə Xəbərçi, muştuluqçu çərşənbədir. Bu o deməkdir ki, il başı yaxınlaşır, artıq hazırlıqlara başlamaq lazımdır. Lap elə bir əsr geriyə qayıdın. Qışdan qalan bağ-bağat bərbad vəziyyətdədir, evlər, tövlələr təmizlənməli, səliqəyə salınmalıdır. Elektrik qızdırıcıların, paltaryuyan avadanlığın olmadığı bir vaxtdan danışırıq. Çırpıları, zibili yığıb yandırar, külünü bar verən ağacların dibinə, tarlaya tökərdilər. Axşam da Allah verəndən yeyib, günü başa vurardılar. Üçüncü isə Qara çərşənbədir. Bunu qara bayramla səhv salmaq olmaz. Qara çərşənbədə (Ölü çərşənbəsi də deyirlər) kişilər qəbristanlıqlara gedən yolları təmizləyərdilər. Qadınlar da xonça tutub, qəbirləri ziyarət edər, künc-bucağını təmizləyərdilər.

- Bəs bu xonçalar kimlər üçün idi?

- Bayramı qeyd etməyə hər kəsin maddi durumu çatmırdı axı. Qəbristanlıqların yanında kasıb ailələrin uşaqları gəlib durardılar. Hətta bəzən qonşu kəndlərdən üzünü örtüb gələn kasıb qadınlar da durub, gözləyərdilər. Kəndin xanımları evə qayıdanda, onlar xonçaları götürüb, evlərinə aparadılar.

- Nə böyük savabdır, əslində...

- Bu cür adətlərimizi niyə unutmalıyıq?! Həmin axşamlar da il ərzində kimin evindən doğması dünyasını dəyişibsə, kəndin ağsaqqaları, ağbirçəkləri o ocağa gəlib, dünyanın faniliyindən bəhs edər, onları yasdan çıxarmağa çalışardılar. Həmin gün bütün evlərdə pəncərələr açıq saxlanılar, ölənlərin ruhunu yad etmək üçün qazan asılardı. Hətta görün, nə qədər humanist adətlərimiz olub ki, imkanı olmayanlar üçün sacın üstündə bir parça quyruq qızartmaq da məqbul sayılırdı. Fikir verin, masada mütləq bu yeməklər, şirniyyatlar olmalıdır deyilməyib. Üstəlik, həmin axşamlar tonqal qalanarmış ki, dünyadan köçənlərin ruhu o işığı görüb, evinə gəlsin və yeməkdən öz nəsibini alsın. Axır çərşənbədə isə artıq camaat evini də təmizləyib, ölülərini də yad edib, işlərini də tamamlayıb, rahat bayram edər, qulaq falna çıxar, müxtəlif oyunlar oynayardı. Məhz buna görə də Axır çərşənbə Novruzun özündən daha şux qeyd olunardı.

- Bəs bu günlər çərşənbə axşamına təsadüf edirsə, niyə çərşənbə deyirik?

- Çünki çərşənbə öz ağırlığı ilə digər günlərdən seçilir. Təxminən 15 il əvvəl Sidney Universitetinin professoru Çarlz Areni araşdıraraq müəyyən edib ki, əslində bazar ertəsinin adı çıxıb. Həftənin ən ağır günü çərşənbədir. Türk xalqları araşdırarkən mən də bir daha şahid oldum ki, həftənin üçüncü günü həftənin ən ağır günüdür. Hətta bəzi türk xalqları ona “qan günü” deyir və həmin gün mütləq bir heyvan kəsərdilər ki, evdən qan çıxsın. Bununla bağlı misal çoxdur. Aşıq Ələsgərin məşhur şeiri də sırf bununla bağlıdır. Bəlkə çərşənbə yox, başqa gün yaxınlaşsaydı, xanım da nişanlı çıxmazdı. İlin son çərşənbələri də xüsusən ağır olduğu üçün ərəfə günlərini bayram edirik ki, yüngül keçsin. Məsələn, miladi təqvimlə yeni il yanvarın 1-dirsə, bayramı dekabrın 31-i, yəni ərəfədə qeyd edirik. Məqsəd həmin günü şadyanalıqla qarşılamaqdır...

- Güllü xanım, sizinlə söhbət etmək, yeni nələrsə öyrənmək o qədər xoşdur ki, zamanın necə keçdiyini hiss etmədim. Hətta əminəm ki, araşdırdığınız mövzuların sadəcə çox kiçik hissəsini bölüşdünüz mənimlə. Novruz ərəfəsində yenidən görüşüb, bu bayramın adətləri haqda məlumatları xalqımıza qərəzsiz çatdıracağımıza ümid edirəm.

- Əlbəttə, mütləq.

Leyla Sarabi