BMT-dən XƏBƏRDARLIQ - Son illərin ən ciddi böhranı yaşanır

İnsanın İmmunçatışmazlığı Virusuna (İİV) mübarizə üzrə qlobal səylər sahəsində son onilliklərin ən ciddi böhranı müşahidə olunur.

Publika.az xəbər verir ki, bu barədə BMT-nin İİV/QİÇS-lə Mübarizə üzrə Birləşmiş Proqramının (UNAİDS) yeni hesabatında qeyd olunur. Sənəddə beynəlxalq maliyyələşdirmənin azalmasının hansı genişmiqyaslı nəticələrə gətirib çıxardığı təhlil edilir. BMT-nin mətbuat xidmətinin məlumatına görə, ilk növbədə zərbə İİV-in ən çox yayıldığı aşağı və orta gəlirli ölkələrə dəyib.

UNAİDS-in məlumatına görə, hazırda 40,8 milyon insan İİV-lə yaşayır. 2024-cü ildə 1,3 milyon yeni yoluxma qeydə alınıb, 9,2 milyon insan isə hələ də müalicə almır.

2025-ci ildə beynəlxalq yardımın kəskin azalması İİV-lə mübarizə sahəsində vəsait çatışmazlığını daha da dərinləşdirib. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) qiymətləndirmələrinə əsasən, 2025-ci ildə səhiyyə sistemlərinə göstərilən xarici yardım 2023-cü illə müqayisədə 30–40 faiz azalıb ki, bu da onların fəaliyyətində artıq ciddi pozuntulara səbəb olub.

“Bu maliyyə böhranı bizim böyük zəhmətlə əldə etdiyimiz nailiyyətlərin nə qədər həssas olduğunu göstərdi”, – deyə UNAİDS-in İcraçı direktoru Vinni Byanima bildirib.

“Hesabatdakı hər bir rəqəmin arxasında real insanlar dayanır: erkən mərhələdə müayinə olunmayan və İİV aşkarlanmayan körpələr və uşaqlar; qəfil şəkildə xidmətlərdən və dəstəkdən məhrum olan bütöv icmalar. Biz onları taleyin ümidinə buraxa bilmərik. Bu böhranı aşmalıyıq”, – o əlavə edib.

İİV-in qarşısının alınması üzrə proqramların ixtisarı

UNAİDS-in vurğuladığına görə, ixtisarlardan ən çox profilaktik xidmətlər zərər çəkib. O cümlədən, İİV-ə qarşı dokontakt profilaktikasına (PrEP) çıxışın ciddi şəkildə azalması və könüllü tibbi kişi sünnətinin sayında kəskin eniş müşahidə olunub.

Gənc qadınlarla birlikdə hazırlanmış profilaktika proqramlarının ixtisarı onları İİV-in qarşısının alınması xidmətlərindən, psixoloji sağlamlıq sahəsində dəstəkdən və gender zorakılığı hallarında yardım imkanlarından məhrum edib. 2024-cü ildə hər gün 15–24 yaşlı qızlar arasında 570 yeni İİV yoluxması qeydə alınıb.

İcma səviyyəsində fəaliyyət göstərən və İİV-lə mübarizədə mühüm rol oynayan təşkilatlar kütləvi bağlanmalar barədə məlumat verirlər, belə ki, qadınlara yönəlmiş təşəbbüslərin 60 faizindən çoxu əsas proqramlarını dayandırmağa məcbur olub.

UNAİDS xəbərdarlıq edir ki, əgər bu tendensiya davam edərsə və dünya birliyi 2030-cu ilədək müəyyən olunmuş qlobal İİV hədəflərinə çata bilməzsə, 2025–2030-cu illər ərzində proqnozlarla müqayisədə əlavə 3,3 milyon insan yoluxa bilər.

İnnovasiyalar və yeni maliyyə imkanları

Ciddi çətinliklərə baxmayaraq, bir sıra ölkələr maliyyə çatışmazlığını azaltmaq üçün operativ tədbirlər görüb. Bunun sayəsində bir çox ölkədə İİV müalicə sistemlərinin sabitliyi qorunub saxlanılıb: bəzi dövlətlər antiretrovirus terapiyası göstəricilərinin dəyişmədiyini və ya hətta artdığını bildirirlər.

Nigeriya, Uqanda, Kot-d’İvuar, Cənubi Afrika və Tanzaniya İİV xidmətlərinə daxili investisiyaları artırmaq niyyətində olduqlarını elan ediblər. UNAİDS isə 30-dan çox ölkə ilə milli maliyyələşmə planlarını gücləndirmək üçün əməkdaşlıq edir.

İnnovasiyalar İİV-lə mübarizədə getdikcə daha böyük rol oynayır. Yeni profilaktika mexanizmləri, o cümlədən ildə cəmi iki dəfə vurulan inyeksiyalar infeksiyanın yüksək yayıldığı bölgələrdə on minlərlə yeni yoluxmanın qarşısını ala bilər.

2025-ci ildə Bil və Melinda Qeyts Fondu, UNITAID beynəlxalq təşkilatı, QİÇS-lə Mübarizə üzrə Qlobal Fond və ABŞ Prezidentinin QİÇS-lə Mübarizə üzrə Fövqəladə Planı (PEPFAR) vacib dərmanların ucuz variantlarına geniş çıxışı təmin etmək üçün iş apardıqlarını elan ediblər. Bəzi hallarda bir nəfər üçün illik cəmi 40 dollara başa gələn preparatlar nəzərdə tutulur.

Gələcəyə baxış

2025-ci ilin ikinci yarısında baş verən hadisələr beynəlxalq maliyyələşmənin qorunacağına ümid yaradır. ABŞ yeni strategiya təqdim edib və növbəti beş il ərzində tədricən müstəqil milli sistemlərə keçidi dəstəkləmək üçün təxminən 70 ölkə ilə ikitərəfli razılaşmalar imzalamağa başlayıb.

Dekabrın 1-də qeyd olunan Ümumdünya QİÇS-lə Mübarizə Günü ərəfəsində UNAİDS dünya liderlərini bu sahədə beynəlxalq maliyyələşməni qorumağa və uzunmüddətli profilaktika və müalicə üsullarını da əhatə edən innovasiyalara investisiya yatırmağa çağırır.

“Hazırkı seçimimiz gələcəyi müəyyən edir”, – deyə Byanima vurğulayıb.

“Biz edə bilərik ki… ortaq məqsəd ətrafında birləşək və QİÇS epidemiyasına son qoyaq. Bu gün qəbul etdiyimiz qərarlardan milyonlarla insanın həyatı asılıdır”, – deyə o əlavə edib.