SOCAR hansı xərcləri ixtisar edə bilər?

Dünya bazarlarında neftin qiyməti 3 ay öncədən enməyə başlasa da, Dövlət Neft Şirkətinin (ARDNŞ/SOCAR) rəhbərliyi bir az əvvəl narahat olmadıqlarını bildirmişdi.

Rövnəq Abdullayev ötən ay verdiyi açıqlamasında dünya bazarlarında qiymətlə bağlı yaranan vəziyyətlə əlaqədar şirkətin illik gəlirləri üçün heç bir təhlükənin mövcud olmadığını söyləmişdi. Ancaq son açıqlamasında SOCAR rəhbərliyi xərclərin korrektəsindən danışıb.

Bunun məhz Prezident İlham Əliyevin Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ilin ötən 9 ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə dair oktyabrın 8-də keçirilən iclasında dünya bazarlarında neftin qiymətinin enməsi ilə əlaqədar hökumətin büdcədə qiyməti düzgün müəyyən etməli olduğu barədə söylədiyi fikirdən sonraya təsadüf etməsi diqqəti cəlb etdi. Prezident sözügedən iclasda xatırlatdı ki, bizim büdcəmizin müəyyən hissəsi Neft Fondunun hesabına təmin edilir. “Çünki dünya iqtisadiyyatı hələ ki, böhrandan çıxmayıb. Digər amillər var ki, neftin ucuzlaşmasına təkan verir. Biz bütün bunları nəzərə almalıyıq və investisiya proqramlarımızı buna uyğun şəkildə tutmalıyıq” – deyə dövlət başçısı vurğuladı.

Maraqlıdır ki, R. Abdullayev də SOCAR-ın məhz investisiya proqramlarının icrasına çəkdiyi xərclərin korrektəsindən danışıb. Bu da təbiidir. O mənada ki, neftin qiyməti nə qədər minimuma ensə də, dövlət büdcəsinə ödənişlər azaldıla bilməz. Ona görə ki, büdcə neftdən çox asılı vəziyyətdədir. Neft və neft məhsulları satışından əldə olunan gəlirlər olmasa, Vergilər Nazirliyi (VN) ilə Dövlət Gömrük Komitəsinin və digər qurumların xətti ilə qeyri-neft sektorundan büdcəyə ödənişlər cari xərcləri örtməyə imkan vermir. Hazırda ölkədə həyata keçirilən bütün növ sosial ödənişlər əsas etibarı ilə xam neft və neft məhsullarının satışından əldə olunan gəlirlər hesabına ödənilir.

Ümumiyyətlə, 2014-cü ilin dövlət büdcəsi haqqında qanununun tətbiqinə dair Prezident fərmanının 1-ci bəndində göstərilir ki, adıçəkilən sənədin 2-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulan gəlirlərin dövlət büdcəsinə daxilolmanı təmin etmək üçün dövlət orqanları və müəssisələri istiqamətində tapşırıqların minimum həddi ARDNŞ xətti ilə konsolidə edilmiş vergilər və digər ödənişlərin məbləği 1,825 milyard (sözügedən qurumdan fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə yığımın buna dəxli yoxdur), Neft Fondundan transfert 9,337 milyard, neft-qaz sahəsində hasilatın pay bölgüsü sazişləri üzrə podratçı tərəflərin mənfəət vergisi isə 0,977 milyard manat müəyyən edilsin.

Cəmi 12 milyard 139 milyon manat... Bütün bunların müqabilində isə sözügedən sənədin 1.1.3. maddəsində qeyri-neft sahələri üzrə vergilər və vergi olmayan ödənişlər 4,300 milyard manat nəzərdə tutulub.

Yeri gəlmişkən, dövlət büdcəsinə Neft Fondundan bu il üçün nəzərdə tutulan 9,337 milyard transfert keçən ildəkindən 17,7 faiz az təşkil edir. Odur ki, SOCAR üzrə dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan ödənişlərdə də bu və ya digər səbəbdən kəsirlə həyata keçirilərsə, ən zəruri xərc maddələri maliyyələşdirilə bilməyəcək.

Yeri gəlmişkən, ötən şərhimizdə də yazdıq ki, ötən 9 ayda dövlət büdcəsinin xərcləri 12,694 milyard manat və yaxud 86 faiz yerinə yetirilib ki, göstərilən dövr ərzində dövlət büdcəsi xərclərinin 24,3 faizi və ya 3 milyard 82 milyon manatı sosial təyinatlı xərclərin payına düşüb. Bu isə o deməkdir ki, dövlətimizin əsas maliyyə sənədində ümumi məsrəfin az qala 1/4 hissəsini “qayçılanması” mümkün olmayan xərclər təşkil edir.

Bu baxımdan da, VN-i hələ ilin 1-ci yarısında bildirmişdi ki, SOCAR cari il üçün proqnozlaşdırılan 1,825 milyard manatı tam ödəyəcək. Qeyd olunan məbləğ isə VN xətti ilə toplanacaq ümumi məbləğin təqribən 25 %-i deməkdir.

Bəs, görəsən, adıçəkilən şirkət məhz hansı xərcləri ixtisar etmək niyyətindədir?

Məsələ bundadır ki, bu ilin dövlət büdcəsində neftin 1 bareli 100 ABŞ dollarından hesablanıb. 2014-cü ilin yanvar-sentyabr aylarında isə Azərbaycan neftinin orta qiyməti təxminən 109 dollar təşkil edib. Düzdür, iyun və oktyabr ayları arasında təqribən 20 faiz enib. Və hazırda 100 dollardan aşağı səviyyədədir. Lakin ilin sonunadək qiymət 90-95 dollar arasında qalarsa, bu il üçün neftin 1 barelinin orta qiyməti ölkəmizə 100 dollarda aşağı başa gəlməyəcək. SOCAR rəhbərliyinin əvvəlki nikbinliyi də, ola bilsin ki, bundan bəhrələnirdi.

Ancaq kim zəmanət verə bilər ki, qiymət bundan aşağı enməyəcək?

İş ondadır ki, ölkəmizdə hasilat da enir. Artıq bir neçə ildir ardıcıl olaraq davam edən prosesə bahəm, cari ildə ölkəmizdə 41,2 milyon ton neft və 28,8 milyard kubmetr isə qaz hasil olunacağı gözlənilir ki, keçən ilsə SOCAR-ın məlumatına əsasən, 43,48 milyon ton neft, 29,46 milyard kubmetr qaz hasil etmişdik.

Xatırladaq ki, ölkəmizdə ən yüksək neft hasilatı 2010-cu ildə 50795,5 milyon ton əldə edilməklə qeydə alınmışdı. Əvvəlki ildə - 2009-ci ildə isə bu rəqəm 50419,3 milyon ton təşkil etmişdi. 2011-ci ildə isə birdən-birə 5170,1 milyon ton azalma baş verərək, 45625,4 milyon ton təşkil etdi. O vaxtdan hasilat hər il enir. Sözümüz bunda deyil.

Keçən ilin nəticəsinə görə, SOCAR-ın ümumi gəliri 38,43 milyard dollar təşkil etmişdi ki, bu da 2012-ci ildəki 17,14 milyarddan 21,29 milyard dollar çox idi. Ümumi gəlirlərin 8,95 milyard manatı neft, 1,85 milyardı isə neftkimya məhsullarının payına düşüb.

Yeri gəlmişkən, bir ara neft məhsullarının ixracı azalsa da, son aylar bərpa olunub. Şirkətin büdcəyə ödənişləri də pis vəziyyətdə deyil. Şirkət tərəfindən 2014-cü ilin yanvar-sentyabr aylarında büdcəyə 1 milyard 412 milyon 857 min manat vəsait ödənilib ki, bu göstərici də ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 227 milyon 765 min manat və ya 119,2 faiz çoxdur.

Bununla belə, SOCAR-in satdığı neftdən büdcədə nəzərdə tutulan qiymətdən yuxarı olan məbləğ arasındakı fərq vergi çıxıldıqdan sonra Neft Fonduna da köçürüldüyündən (hərçənd, son vaxtlar bu barədə hesabat verilmir) növbəti ildən qiymət azı 80 dollara salınmalıdır. Çünki müşahidəyə əsasən, yaxın perspektivdə qiymət 100-ü ötməyəcək. Ölkəmizdə genişmiqyaslı investisiya siyasəti üçün isə dünya bazarlarında qiymət azı 100 dollar təşkil etməlidir.

Odur ki, R. Abdullayev rəhbərlik etdiyi şirkətin məhz investisiya proqramlarından danışıb. Məlumat üçün qeyd edək ki, SOCAR ölkəmizdə yeganə neft məhsulları istehsalçısı olmaqla Gürcüstan, Ukrayna, Rumıniya və İsveçrədə yanacaqdoldurma stansiyalarına da malikdir. Bundan əlavə, adıçəkilən şirkət Türkiyədə “Petgim” neftkimya kompleksinin, həmçinin digər aktivlərin ortağı sayılır.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın xarici ölkələrə yatırdığı investisiyaların həcminə görə Türkiyə ilk yerdədirsə, sonra Gürcüstan gəlir. Təkcə, Türkiyəyə SOCAR-ın 2018-ci ilədək 17 milyard ABŞ dolları həcmində investisiya yatırılacağı gözlənilir ki, neftin dünya bazarlarında ucuzlaşması ilə əlaqədar, ola bilsin, məhz bu ölkələrdəki layihələr dayandırılsın.

Pərviz Heydərov