Xalq yazıçısı Anar: “Qəbir darlığını hiss elədim”

Ötən həftə Kult.az-ın “Cavanşir Yusifli ilə Qiymət” layihəsində Xalq yazıçısı Anarın “Göz muncuğu” əsəri müzakirə olunmuşdu. Layihənin şərtinə uyğun olaraq müəllifin müzakirəyə münasibətini təqdim edirik.

– Anar müəllim, Kult.az-ın “Cavanşir Yusifli ilə QİYMƏT” layihəsi var, sizin “Göz muncuğu” əsəriniz bu layihədə müzakirə olunub.

– Hə, bilirəm. Oxudum.

– Maraqlıdır, əsərinizin müzakirəsi haqda ilkin təəssüratınız necədir? Bu barədə, onsuz da, geniş danışacağıq. Amma ümumi fikrinizi bilmək istərdim.

– Mənim münasibətim necə ola bilər, mən ancaq təşəkkür edirəm hər ikinizə. Əsərim haqda müzakirəni maraqla oxudum. Sən daha çox suallar veribsən, Cavanşir cavab verib. Mən şəxsən tənqiddən gözlədiyim şeyi bu müzakirədə gördüm. Çünki burda nə şit tərif var, nə qərəzli tənqid var. Burda ancaq təhlil var, əsəri açmaq təşəbbüsü var, əsər haqda fikir söyləmək təşəbbüsü var. Mən belə tənqidi, daha doğrusu, belə təhlili həmişə qəbul eləyirəm və çox sevinirəm ki, əsərimə ilk reaksiyalardan biri belə oldu. Çox maraqlı layihədir, bir daha uğurlar arzulayıram hər ikinizə – Cavanşir Yusifliyə də, sənə də.

– Bəs əsərə başqa reaksiyalar necə oldu? Zövqünə inandığınız insanlardan şəxsən sizə fikir bildirənlər olubmu? Olubsa, kimlərdir? Ümumilikdə bu fikirlər haqda sizin fikriniz necədir bəs?

– Əsərə reaksiyalar mən gözlədiyimdən fəal oldu. Elə jurnalda çap olunmasından və kitab şəklində çıxmasından bir ay keçməmiş qəzetlərdə beş-altı geniş məqalə dərc edildi. Bildiyimə görə, saytlarda da, həm əsər özü, həm də ona reaksiyalar yerləşdirilib. Yəqin, bunlardan xəbərin var.

– Əlbəttə, xəbərim var. Oxumuşam da.

– Dekabrın 17-də Yazıçılar Birliyinin “Natəvan klubu”nda kitabla bağlı imza günü keçirildi, yəqin, orda edilən çıxışlardan da xəbərin var. Şəxsən də iştirak etmisən, “525-ci qəzet”də dərc olunmuş ətraflı məlumatla da tanışsan.

– Bəli...

– Orda çıxış edənlərin, ya məqalə yazanların bəziləri öz fikirlərini mənə telefonla da bildirmişdilər. Əsərin ilk oxucularından “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru İntiqam Qasımzadəyə, “Göz muncuğu” kitabına ön söz yazmış Pərvinə, əsər barədə mənə xoş sözlər söyləyən Fikrət Qocaya, Ramiz Rövşənə, Ramiz Həsənoğluna, Azər Mustafazadəyə, İlqar Fəhmiyə təşəkkürlərimi bildirirəm.

– Mənim bildiyimə görə, bədii əsər aylarla, bəzən illərlə beyində düşünülür, qurulur, belə demək mümkünsə, “dəmə qoyulur”, sonra yazıya köçürülür. Əslində, beyində hazır olan mətnin yazıya köçürülməsi o qədər də çətin məsələ deyil. Yenə deyirəm, mən belə fikirləşirəm, sizi bilmirəm. Deməyim odur ki, siz “Göz muncuğu” barədə çox düşünmüsünüzmü? Təxminən, nə vaxtdan bu əsər haqda fikirləşirsiniz? Yoxsa, hər şey qəflətən oldu, birdən-birə oturub əsər yazdınız?

– Deyə bilmərəm ki, konkret nə vaxtdansa bu əsər barədə düşünməyə başlamışam və yaxud filan vaxtdan fikirləşirəm ki, belə bir əsər yazım. Bunu demək çətindi. Mənim beynimdə bir çox müxtəlif janrlarda əsərlər, necə deyərlər, bişir. Povest də var, pyes də var, ssenari də var.

– Bəs problem nədir?

– Mənim ən böyük çətinliyim, necə deyərlər, vaxt çətinliyidir. Vaxt tapmıram bunları eləməyə, yəni yazmağa. Elə yazıçılar var ki, onlara qibtə eləyirəm, onlar işləyirlər, arada bir saat yaradıcılığa həsr eləyirlər, sonra yenə ayrı işlərlə məşğul olurlar. Mən xırda məqalələr yazıram, amma xüsusilə iri əsər üçün ən azı, bir həftə, on gün asudə beyin lazımdır ki, onu oturub yazasan. İndi bu yay elə oldu ki, məzuniyyətdə Pitsundaya getdim yoldaşımla, orda imkan oldu bir on gün qaldım, on günün yeddi günündə, demək olar ki, mən bu əsəri yazdım, “Göz muncuğu”nu.

– Kompüterdə?

– Kompüter götürməmişdim, əllə yazırdım. Sonra Bakıya gələndə onu kompüterə köçürdüm və təbii ki, orda düzəlişlər oldu, əlavələr oldu. Amma o əsərdə epiqraflar ki var, onları mən, əsasən, Bakıda əlavə elədim. Çünki orda həmin kitablar əlimdə yoxuydu.

– Adətən, birinci epiqraflar yazılır axı, sonra əsər başlayır.

– Hə, o epiqrafları əvvəldən bilirdim. O kitabları vaxtı ilə oxumuşdum. Bilirdim ki, ordakı müəyyən fikirlər səsləşir mənim yazımla. O kitabların hamısı mənim kitabxanamda var, ona görə Bakıya gələndə onları tapdım, bir-bir o epiqrafları əlavə elədim əsərə.

– Bildiyimə görə, bəzilərini də özünüz tərcümə eləmisiniz.

– Epiqrafları?

– Bəli.

– Hamısı tərcümədi də onların.

– Hə. Yəni Sartrdan siz tərcümə eləmişdiniz də vaxtı ilə. Elə?

– Rus dilindən hə, mən tərcümə eləmişdim. Mən indi fransızcanı bilmirəm. Sartrın da azərbaycancası məndə olmayıb. Ona görə bütün epiqraflar – düzdü Dostoyevskini tərcümə eləyiblər – özüm tərcümə elədim.

– Əsərdə janr məsələsi də mübahisəlidir. Fikir vermişəm, adamlar bu əsərə gah povest deyir, gah roman. Kitabın təqdimatında da belə deyənlər oldu. Bəs siz nə deyirsiniz əsərin janrına? Adamlar bilmir ki, əsərə nə desinlər. Roman, povest, yoxsa uzun hekayə… Biz bu əsəri “Azərbaycan” jurnalından oxumuşuq və orada bildiyimə görə, əsərin janrı, roman və ya povest olması qeyd edilməyib.

– Mən qeyd eləmirəm janrı. Bilirsən, povest bizə ruslardan gələn bir şeydi, yəqin, bilirsən, dünyanın heç bir yerində povest sözü yoxdur. Ruslar bunu gətiriblər, biz də qəbul eləmişik. Əvvəla, sözün özü də ruscadı, sonra da bir janr kimi povest ancaq ruslarda olub. Türklər ya “uzun hekayə” deyirlər bizim “povest” dediyimizə, ya da roman. Romanın da öz ayrı qanunları var. Ona görə də mən özüm deyə bilmərəm ki, “Göz muncuğu” povestdir, romandır, ya uzun hekayədir. Nədirsə, belə bir mətndir, yazıdır.

– Yəni özünüz də bilmirsiniz əsərin janrını?

– Yox, heç özüm də bilmirəm. (gülür)

– Müzakirədə Cavanşir Yusifli deyir, güman edirəm ki, bu əsər Anar müəllimin bütün yaradıcılığına yekun vuran bir əsər olmaqla yanaşı, həm də yeni bir istiqamətin başlanğıcı sayıla bilər. Yəni “Göz muncuğu”nda Anarın ona qədər yazdığı nəsr mətnlərindəki ən müxtəlif suallar, onlara baxış yer alır, problematika kontekstində dərinləşir və bu suallara cavab vermək qəliz məsələyə çevrilir. Anar müəllim, doğrudan da, adama elə gəlir ki, bu əsər başdan-ayağa suallardan ibarətdir, amma yenə də cavab yoxdur.

– Həmin müzakirədə bir şeylə razı deyiləm, Cavanşirin fikriylə ki, bu “Göz muncuğu” Anar yaradıcılığına yekun vuran əsərdir. Yekun odur ki, daha gərək bundan sonra mən heç nə yazmayam. (gülür)

– Yəni indiyə qədər yazdıqlarınıza bir yekun vuran əsərdir, bu mənada deyib Cavanşir Yusifli.

– Ola bilər, ola bilər, bu mənada, əlbəttə, ola bilər. Mənim 77 yaşım olacaq, nə qədər ömür qalıb, bilmirəm, amma yeni əsərlər vacib deyil ki, məhz bu səpkidə yazılsın. Mənim indi müsbət cəhətimdi, ya mənfi cəhətimdi, bunu deyə bilmərəm, amma – yəqin ki, bilirsən mənim yaradıcılığımı – hər əsər başqa-başqa səpkidədir.

– Elədir.

– Məsələn, bu əsər, yəqin ki, “Ağ qoç qara qoç”a oxşamır, “Ağ qoç qara qoç” əsərim “Otel otağında”ya bənzəmir, “Otel otağı”, nə bilim, “Macal”a bənzəmir, yaxud “Əlaqə”yə bənzəmir. Yəni hərəsi bir səpkidədir. Janrda yox, ideya, mövzu baxımından. Yəni bu səpkidə, “Göz muncuğu”nu deyirəm, mənim daha əsər yazmaq fikrim yoxdur, doğrusu. Başqa səpkidə əsərlər Allah ömür versə, yazacam.

– Allah ömür versin.

– Çox sağ ol.

– Bu əsərdə elə problemlər var ki, onların çözümü yoxdur, yəni bunlar əbədi suallardır. Bilmək istəyirəm, əbədi suallara cavab axtarmaq sizdə hansı ehtiyacdan yarandı? Bəlkə, yaşınızla əlaqədardır bu. Ümumiyyətlə, bu əsərdə müəllif nə istəyir, əbədi sualları necə həll etmək istəyir?

– Bilirsən, bu suallar ki orda qaldırılıb, bu hər bir insanın – düşünən hər bir insanın deyək, çünki bəzi insanlar bu barədə düşünmür, ona görə ki, ayrı qayğıları var-filan – qarşısında həmişə həyat və ölüm, bu dünya, o dünya, Allahın gücü və şeytanın əməlləri, bütün bu kimi problemlər – əsas da dünyada xeyir və şər mübarizəsi, əgər Allah hər şeyə qadirdisə, niyə dünyada şər var, bu şər hardan gəlir, yaxud buna cavab olaraq, Allah insanı yaradıb, amma deyib ki, özün həll elə öz taleyini – var. Bütün bunlar düşünən hər bir insanı düşündürən məsələlərdir mənə elə gəlir ki. Sən də yaxşı qeyd etdin ki, bu sualların çoxuna cavab yoxdu.

– Bu suallarla çarpışmaq, cavabsız suallarla vuruşmaq ehtiyacı nədən yarandı? Nə üçündür?

– Hər halda, sual vermək olar, yəni problemi qoymaq olar ki, belə bir məsələ var. O ki qaldı cavaba, hərənin öz cavabı ola bilər. Və yaxud da, cavabsız ola bilər, yenə deyirəm.

– Əsərin əvvəlində sitatlar var, bu sitatlar ilk baxışdan mətləbə giriş xarakteri daşıyır, yoxsa niyyət tamam başqadır? Həm də əsərin yaranması üçün bu sitatlara çoxmu ehtiyac var? Müzakirədə Cavanşir müəllim dedi ki, əslində, həmin sitatlar müəllifi bütün ömrü boyu düşündürən məsələlərdir.

– Bəli, elədir. Həmin epiqraflar məni bütün ömrü boyu düşündürən məsələlərdir.

– Ancaq sizin bu məsələyə öz münasibətiniz daha maraqlı olardı. O sitatları bütün fəsillərin əvvəlindən çıxarsaq, Anar müəllim, “Göz muncuğu” nəsə itirərmi?

– Mənə elə gəlir ki, itirər. Bilirsiniz, mənim ilk oxucularımdan biri qızımdı, mən çox inanıram onun zövqünə. O da mənə dedi ki, bu epiqraflar çoxdu və yayındırır fikri. Amma başqa fikirlər də var ki, yox, əksinə, epiqraflar əsəri bir az da açır, bir az da izah edir, bir az da yönəldir oxucunu-filan. Hər nə cürdürsə, indi mən belə yazmışam, yazandan sonra dəyişmək fikrim yoxdu. Düzdü, yaxud səhvdi, oxucu bilər.

– Qəribə də odur ki, əsərdə sitat gətirdiyiniz müəlliflər var, adamın ağlına da gəlməzdi ki, bunları hardasa bir nöqtədə birləşdirmək olar. Qurani Kərim, Dostoyevski, Şekspir, Sartr, Ömər Xəyyam və başqaları.

– Elədir. Görünür, bu mətnlərin də hardasa birləşdiyi yerlər var.

– Bilirsiniz ki, bədii əsərdə müzakirə olunan məsələlərdən biri də əsərin adıdır. Məsələn, Ekonun “Gülün adı” romanı buna nümunə sayıla bilər. Maraqlıdır ki, sizin də əsərinizin adı birmənalı qarşılanmadı: Anar niyə “Göz muncuğu”nu bir yerdə yox, ayrı yazıb?

– Mən bu suala kitabın təqdimatında da cavab verdim. Orda da dedim ki, niyə onda nişan üzüyünü ayrı yazırıq? Onda gərək nişan üzüyü də bir yerdə yazaq. Bəs niyə “göz muncuğu” ayrı olmamalıdır? Məncə, heç qrammatikada da bunların bir yerdə yazılmağı düzgün deyil. İndi qrammatikaya mən qarışmıram, bu, dilçilərin işidir, amma burda ən çox mənə vacib idi “göz” sözünü vurğulamaq, “göz” sözünü ayırmaq, gözlə bağlı fikrimi daha çox diqqətə çatdırmaq. “Azərbaycan” jurnalında belə deyil, amma kitabda, məncə, “göz” sözü xüsusi seçilib ki, gözə diqqət yetirilsin, “göz” sözü ayrılsın. Mənim əlyazmamda da belədir.

– “Göz muncuğu” əsərinin ideyasını həyat, ölüm, insan həyatı, Allah, axirət, nəhayət, varlığın lallığı kimi köklü problemlər təşkil edir.

– Xeyir və şər məsələsi var. Əsas da budur.

– Bunlar dünya nəsrini bütün zamanlarda maraqlandıran məsələlərdir. Amma mənim üçünsə hal-hazırda maraqlı odur ki, yazıçı nə zaman bu şeylər haqda düşünməyə başlayır? Ölümdən qorxmağa başlayanda, yoxsa yaşamaqdan yorulanda? Yoxsa... Necə bilirsiniz, bu şeylər sizi nə zamandan düşündürməyə başlayıb? Həyat, ölüm, Allah, axirət...

– Nə bilim, vallah. Sən cavansan, daha yaxşı bilərsən. Cavanlıqda adam elə bilir ki, çox böyük bir vaxt ehtiyatı var. Və hətta lap sadəlövh fikir belə olur ki, mən qocalana qədər elə bir dərman tapacaqlar ki, insanlar ölməyəcək. İllər keçdikcə siz də o mərhələyə gələcəksiniz, adam başa düşür ki, bu bir xülyadır, gec-tez dünyanı dəyişməlisən. Həmişə, xüsusilə yaxınlarımı, atamı, anamı itirəndə belə bir əqidə vardı məndə ki, onlarla mütləq görüşəcəm başqa bir dünyada. Ola bilməz ki, görüşməyək. Çünki insanın hissləri var, fikirləri var, həyat təcrübəsi var, dostları, tanışları, düşmənləri var və birdən bunların hamısı yox olub gedir. Necə ola bilər bu? Sonra çox sadə bir fikir gəldi başıma ki, yaxşı, sən doğulana qədər bunlar yoxuydu axı, sən qaranlıqdan gəlmisən və bəlkə də, qaranlığa da gedəcəksən. Ona görə də əvvəlki inamıma – başqa bir dünyanın varlığına indi daha azdı inamım, amma hər halda, mən həmişə Allaha inanmışam və mənim bu fikrim də olub ki, əgər Allah varsa, deməli, insanın başqa mövcudluq dünyası da var.

– Yenə sual. Bəs bu mövcudluq nə şəkildə olacaq? Əbədi suallardan biri.

– Hindlər deyirlər, insan bir neçə dəfə yaşayır, insan quşa da dönə bilər, ağaca da dönə bilər. Amma insan nəyə dönür-dönsün, necə mövcud olur-olsun, əsas odur ki, yaddaşı olmayacaq. Yaddaş yoxdursa, lap mən keçmiş həyatımda Napoleon olmuşam, nə olsun? Mən ki onu xatırlamıram, mən ki onu bilmirəm. Ona görə də, hər halda, bunlar çox mürəkkəb məsələlərdir. Birmənalı cavab yoxdu bu sualların heç birinə.

– “Göz muncuğu”nun guya plagiat olduğunu iddia eləyənlər də var.

– Hə, eşitmişəm.

– Müzakirəmizdə buna münasibətini bildirdi Cavanşir Yusifli. Dedi, plagiat iddiası çox anormal münasibətdir. Hər halda, düşünürəm ki, oxucular üçün maraqlı olar sizin bu barədə fikriniz.

– Mən oxumadığım əsərdən nə cür plagiat eləyə bilərəm? (gülür) O günü Vaqif gəlmişdi yanıma, özü də yaxşı oğlandı, neçə ildi tanıyıram. Kitabını da gətirmişdi, deyir, Anar müəllim, mən bu kitabı vaxtı ilə sizə bağışlamışam. Deyirəm, Vaqif, vallah, bağışlamamısan. Yox, bağışlamışam. Mən də təəccüb qaldım ki, bu israr eləyir. Amma doğrudan da, birinci dəfədir görürdüm o kitabı. Dedim, ola bilər, bəlkə də, bağışlamısan. Soruşdu ki, oxumamısınız? Dedim, yox, oxumamışam. Dedi, sizin əsərinizdə oxşar yerlər var mənim əsərimlə. Dedim, ola bilsin ki, var, amma mən sənin kitabını oxumamışam. Sonra dedilər ki, belə bir yazı yazılıb. Özü də yekəxana bir şey. Dedilər, bir qız yazıb. İndi özü yazıb, yoxsa kiməsə yazdırıb, bilmirəm. Sonra dedilər, o qız mənim haqqımda yaxşı bir şey də yazıbmış. Sonra hardasa yazıb ki, yox, tamam plagiat deyil, amma oxşarlıq var-filan. Nə bilim, yekəxanalıq sizin nəslin bəzilərində var. (gülür)

– Müzakirədə qeyd edildi ki, sizin “Göz muncuğu” Kamünün “Yad”, “Çöküş” kimi əsərləri ilə müəyyən mənada səsləşsə də, bu əsər xatırlatdığı, səsləşmək “istədiyi” bədii mətnlərdən də ayrılır.

– Sənə bir sirr açım, amma aramızda qalsın. Mən Kamünün “Çöküş” əsərini oxumamışam. (gülür) Təbii ki, “Yad”ı oxumuşam, böyük əsərlərini oxumuşam. Mənim yadımda ki, Moskvada oxuyanda həmin əsərin əlyazmasını gətirdim Bakıya,“Yad”ı də ilk dəfə Türkiyədə türkcədən oxumuşam.

– Əsas sualım və mənim üçün maraqlı olan nədir, deyim. Bəs siz özünüz necə düşünürsünüz, dünya ədəbiyyatına yaxşı bələd olan insansınız. Məsələn, “Göz muncuğu” ruh, struktur, kompozisiya etibarı ilə dünya ədəbiyyatında hansı mühüm əsərləri yadınıza salır?

– Vallah, mənim üçün çətindi bunu demək. Konkret olaraq deyə bilmərəm heç nə. Deyirsiniz, “Çöküş”lə oxşarlıq var, amma vallah, bilmirəm nədədi oxşarlıq. Təbii, “Yad” böyük əsərdir, qiymətləndirirəm. “Çöküş” də yaxşı əsərdir. Yenə deyirəm, ola bilər, hansı əsərlərlə səsləşsin mənim yazım. Ola bilər, oxuduğum kitablardan altşüurda nəsə qalıb.

– Əsərin sonunda "müəllifdən qeyd" var. Cavanşir müəllimdən də soruşdum. Dedi, əsərdə müəllif qeydinə ehtiyac yox idi. Ona görə ki, yazıçı obraz və hadisələrlə bağlı çıxarışlar edəndə, izahlar verdikdə əsərin bədii gücü azalır, həm də ona görə ehtiyac yox idi ki, belə olduqda müəllif olub-keçənlərə açıq münasibətini bildirmiş olur. Bəs siz nə deyirsiniz, müəllifin qeydinə çoxmu ehtiyac hiss elədiniz bu əsəri yazandan sonra?

– Yenə epiqraflar haqda dediyim fikrə gəlirəm. Bu barədə də eyni fikirdəyəm. Məsələn, on nəfər deyir ki, lazım deyildi əsərin finalında öz fikrini yazmaq, səhv eləmirəmsə, Cavanşir də demişdi. Ola bilsin ki, sənin üçün lazım deyil, sən professionalsan, oxuyub başa düşürsən, amma elə oxucu var ki, həmin sonluq olmasaydı, başa düşməzdi ki, bu eyni adamdı, ikiləşib. Müəyyən oxucuları da nəzərə almaq lazımdır. Bəzi oxucular var ki, əsəri çeynəyib qoymaq lazımdır onun ağzına. (gülür) Necə ki, çox adam mənə deyir ki, bu əsəri birinci dəfə oxuduq, başa düşmədik, ikinci dəfə oxuduq. Hər halda, mən belə düşünürəm ki, o qeyd olmasaydı, bəzi oxucular başa düşməzdi ki, bunlar eyni adamdı. Əsərin axırındakı izah, belə demək mümkünsə, məcburi bir şey oldu. Ona görə də, bu cür yazılıb, yaxşıdı, pisdi, onu mən deyə bilmərəm. Amma yenə deyirəm, mən hər fikrə hörmətlə yanaşıram, eyni zamanda Cavanşirin fikrinə.

– Əslində, qeyddə lap axırıncı sözdən aydın olur ki, müəllif oxucunu bir mühüm suala doğru yönəldir. Təsadüf nəticəsində diri-diri torpağa gömülən ölməyib, dirilib məzardan çıxır, dünyaya qayıdır və yaşamağa başlayır. Bəs onda hansıdır qayıdan – Hörmüzdmü, Əhrimanmı; Xeyirmi, Şərmi? Ya hər ikisi? Anar müəllim, bu sualın cavabını, yəni bu qərarı verməyi oxucunun ixtiyarına buraxmısınız. Sizcə, bu sualın cavabını bilən varmı? Yoxsa bu, sadəcə, açıq-aydın konfliktə işarədir. Məsələn, özünüz bu sualın cavabını bilirsiniz? Hansıdır qayıdan – Hörmüzdmü, Əhrimanmı; Xeyirmi, Şərmi? Ya hər ikisi?

– Mənim cavabım odur ki, qayıdan hər ikisidir. Nə qədər dünyada şər var, deməli, xeyir də var. Nə qədər dünyada xeyir var, deməli, şər də var. Hər bir insanın içində də həm xeyir var, həm də şər. Birində azdı, birində çoxdu, birində müsbət cəhətlər çoxdu, mənfi cəhətlər azlıq təşkil edir, birində müsbət cəhətlər azdır, mənfi cəhətlər çoxluq təşkil edir. Yenə deyirəm, insanın öz içindədi xeyir də, şər də. Bunları uzaqda axtarmaq lazım deyil.

– Bəs “Göz muncuğu”nda niyə hər şey qəbirdən başlayır, axı dünyanın məntiqi ilə yanaşsaq, hər şey qəbirdə qurtarır. Niyə məhz qəbiri seçmisiniz? Ağlınıza hardan gəldi qəbir? Bəlkə, həyatın hansısa bir məqamında o qəbir darlığını özünüz də hiss eləmisiniz.

– Biri mənə sual verdi ki, bu avtobioqrafik əsərdir? Dedim, vallah, mən qəbirdə olmamışam. (gülür)

– Yox, belə soruşmaram. Amma doğrudan da, maraqlıdır. Niyə məhz qəbiri seçmisiniz? Ağlınıza hardan gəldi bu qəbir?

– Bilirsən, Kəramət, Axmatovanın bir şeiri var, çox dəqiqdir. Düzdü orda “zibillik” sözü var. Mən belə anti-estetik şeyləri qəbul eləmirəm. Bəzən süjet elə şeylərdən yaranır ki, impuls elə şeylərdən yaranır ki, adam özü də hiss eləmir, özü də bilmir nədən yarandı.

– Aydındır.

– Bax, fikirləşdim, elə indi ağlıma gəldi ki, o qəbir darlığını harda hiss eləmişəm. Misirdə biz o vaxtı ehramlara gedəndə yadıma gəlir, tunel kimi bir yeriydi, onun içindən keçirsən, demək olar ki, sürünə-sürünə keçirsən. Keçəndə yolun ortasında qəfil ürəyim sıxıldı, təngidim. Belə. Təsəvvür elə ki, heç nə də mümkün deyil. Qalxmaq da mümkün deyil. Qabağa da getmək mümkün deyil, geri də qayıtmaq mümkün deyil. Bax, onda mən qəbir darlığını hiss elədim ki, insan qəbirdə olsa, o qədər dar, qapalı bir məkanda olsa, nə hiss eləyə bilər? Bəlkə də, “Göz muncuğu”nda qəbir yeri bu hissdən yaranıb.

– “Göz muncuğu”nda bir şeir parçası var. Bu şeir parçası kimindir və bu əsərə necə daxil olub?

– O şeir mənim özümündü. Yazılanda şeir kimi gəldi, yazdım.

– Sizcə, bir adama konkret demək olarmı ki, filankəs, sən xeyirsən, filankəs, sən də şərsən?

– Əlbəttə, olmaz.

– Bəs bir adama demək olar ki, sən həm xeyirsən, həm də şərsən?

– Tənasübündən asılıdır. Yəni kimin içində hansından daha çoxdur, şər daha çoxdur, yoxsa xeyir daha çoxdur. Bundan asılıdır hər şey.

– Mirzə Cəlilin müxtəlif əsərlərindən (“Ölülər”, “Dəli yığıncağı”) gələn personajlar “Göz muncuğu”nda başqa adama çevriliblər, yəni onların quru adları qalıb, ancaq içlərindəki enerji, temperament başqa personajların üzərinə köçürülmüş kimidir. Cavanşir Yusifli belə deyir müzakirədə. Yadınızda?

– Hə, Nəsrullahı deyir. Yadımdadı müzakirədəki o yer.

– Siz bu əsəri yazanda, xüsusən, qəbiristanlıq səhnəsini verəndə ağlınıza gəlmişdi Mirzə Cəlil, “Ölülər”?

– Qəbiristanlıq səhnəsi-filan yazılanda, əlbəttə, “Ölülər” mənim təsəvvürümdə idi, yadımda idi. Əslində, bilavasitə plagiata qalsa, plagiat budur (gülür). Mən orda vermişəm ki, dirilməyin, gedib görəcəksiniz ki... Bu, Mirzə Cəlildə var. Məndə də bu situasiya var. Təbii ki, bu, plagiat deyil, amma ordan gələn bir şeydir, ordan gələn bir fikirdir ki, ölü gəlib dirilir, görür ki, artıq meyiti soyumamış buna qarşı xəyanət var. Bunlar Mirzə Cəlildən gəlir.

– Anar müəllim, əsərin birinci fəslində qəbirdəki insanın daxili gözü ilə keçmiş həyatına baxması təsvir olunub. İnsan xeyli şeylər barədə düşünür. Özü də qəbirdə. Amma mənim ən çox yadıma qalan bir fikir oldu. Dəqiq yadımda deyil, amma təxminən, xatırlayıram. İnsan Allahı inkar eləyirsə, bu o qədər də böyük günah deyil, insan hansısa günahı eləyirsə, bunu da bağışlamaq olar. Ancaq ən böyük səhv, ən böyük günah və bağışlanılmaz olan şey odur ki, özün Allahlıq iddiasına düşürsən. Doğrudan da, Allahı inkar etmək Allahlıq iddiasına düşməkdən yaxşı bir şeydir? Ümumiyyətlə, Allahlıq iddiası nədir? Konkret misal çəkə bilərsinizmi? Bu günə qədər kimlər Allahlıq iddiasında olub?

– Mən sənə konkret misal çəkim. Özü bunu desə də, deməsə də, Allahlıq iddiasına düşən adamlardan biri də Stalin olub. Stalin, məsələn, elə hesab eləyirdi ki, milyonlarla insanı qıra bilər hansısa məqsədə görə. Yəni Allahın funksiyasını özünə götürür ki, taleləri həll eləsin, insanları məhv eləsin. Stalin hətta təbiəti belə dəyişmək istəyirdi. Sən cavansan, görməmisən, Stalinin vaxtında belə şeylər vardı, meşə zolaqları salmaq, sonra başladı davam eləməyə, şimal çayları salmaq.

– Yəni Stalin özünü Allaha bərabər tuturdu.

– Allaha bərabər də yox, Allahın rəqibi kimi aparırdı Stalin özünü. Və bir çox böyük və kiçik diktatorlar, Napoleon, Sezar, Çingizxan, Teymurləng var. Bax, Allahlıq iddiası budur. Allahlıq iddiası odur ki, sən insanların, xalqların, milyonların taleyini öz iradənlə həll eləmək istəyirsən. Axı bunların hamısı yalnız Allaha məxsus olan şeylərdir, yalnız Allaha mənsub keyfiyyət ola bilər bunlar. Bu cəhətdən mənə elə gəlir ki, Allahı inkar eləməkdən çox Allahlıq iddiasına düşmək daha təhlükəli bir şeydir bəşəriyyət üçün.

– Cavanşir Yusifli müzakirənin axırında bir söz dedi: “Qiyməti hamıya ZAMAN verəcək. Ancaq bəzən VAXT, ZAMAN donur, qırışığı açılmır. Belə də olur”. Görəsən, Cavanşir müəllim, düzmü deyir? Ümumiyyətlə, necə düşünürsünüz, elə bir dövr, elə bir zaman çatıbmı ki, qiymət etalonu aradan qalxıb? Düzdür, Stalin kimi Allahlıq iddiasında olmasalar da, elə bəsit şeylər gəlir ortaya və elə dəyərli şeylərin yerini tutur, artıq düşünürsən ki, zaman qarışıb və heç zamana da inanmamağa başlayırsan.

– Bilirsən, Kəramət, hər adam özü haqda yaxşı söz eşidəndə sevinir, təbii ki. Mən də bu məsələdə istisna deyiləm. Bu sizə aid deyil, qətiyyən özünüzə götürməyin, nə Cavanşir, nə də sən. Amma tutalım, bir adam mənim əsərimə yaxşı dəyər verəndə, yaxşı qiymət verəndə sevinirəm, sonra görürəm ki, həmin adam eyni qiyməti elə bir əsərə də verir ki, onda mənə verdiyi dəyər, qiymət də gözümdən düşür. İtib, doğrudan da, itib. Daha heç bir ölçü yoxdur.

Fotolar: Elnur Muxtar