Azərbaycanda "yastıq altında" olan 10 milyard dollar - Bu pul kimlərin evindədir?

Mərkəzi Bankın sədri Taleh Kazımovun açıqlamasına görə, əhalinin təxminən 10 milyard dolları bank sisteminə daxil olmadan evlərdə saxlanılır. Bu vəsait real iqtisadiyyata cəlb olunmur, kredit və investisiya mənbəyinə çevrilmir. Qeyd olunan məbləğin iqtisadiyyata daxil olması həm bazar, həm də ölkənin maliyyə sabitliyi üçün vacibdir.

Maraqlıdır, Azərbaycanda dövriyyədən kənarda qalan 10 milyard dollar əsasən kimlərin əlindədir? Cəmiyyətdə banklara inamsızlığın əsas səbəbi nədir? 10 milyard dolların bank sistemindən kənarda qalması iqtisadiyyat üçün hansı risklər yaradır?

Mövzu ilə bağlı iqtisadçı Rəşad Həsənov Publika.az-ın suallarını cavablandırdı. İqtisadçı bildirdi ki, təxminən 10 milyard dollar həcmində vəsaitin konkret olaraq kimin əlində cəmləşməsi ilə bağlı rəsmi uçot aparılmır və statistik məlumatlar açıqlanmır:

“Bu səbəbdən həmin vəsaitlərin dəqiq strukturu, hansı sosial və ya iqtisadi qrupların əlində toplandığı barədə qəti fikir söyləmək çətindir. Bununla belə, mövcud iqtisadi mühit və sosial şərait nəzərə alınmaqla müəyyən fərziyyələr irəli sürmək mümkündür.

Hesab edirəm ki, bu vəsaitlər müxtəlif sosial qruplar arasında bölünüb. Onların mühüm bir hissəsi passiv yığıma üstünlük verən orta və xüsusilə yaşlı nəslin nümayəndələrinin əlindədir. Bu qrup müasir maliyyə alətlərinə daha konservativ yanaşır və müstəqilliyin ilk illərində bank sektorunda baş verən müxtəlif təlatümlərin birbaşa şahidi olub. Həmin təcrübə onlarda ehtiyatlı davranış instiktini gücləndirib və bank sisteminə, ümumilikdə maliyyə alətlərinə olan etimadı zəiflədib. Eyni zamanda, bu qrupun bir hissəsi maliyyə sektorunda baş verən yenilikləri və dövlət təminatlarını yetərincə təhlil etmir, digərləri isə məlumatlı olsalar belə, yenə də maliyyə sisteminə güvənmirlər. Nəticədə vəsaitlərini “gözlərinin önündə”, yəni nağd şəkildə saxlamağa üstünlük verirlər”.

İqtisadçı dövriyyədən kənar vəsaitlərin digər bir hissəsinin spekulyativ davranış göstərən şəxslərin əlində cəmləşdiyini də vurğuladı:

“Xüsusilə 2017-ci ildən sonra manatın mümkün devalvasiyası ilə bağlı gözləntilər fonunda belə bir təbəqə formalaşıb. Onlar manatın dəyərsizləşəcəyi ehtimalını ciddi qəbul edir və bu səbəbdən vəsaitlərini nağd şəkildə xarici valyutaya çevirərək saxlayırlar. Bu qrup eyni zamanda banklarda xarici valyuta əmanətlərinin sığortalanması mexanizmləri və faiz dərəcələri barədə ya az məlumatlıdır, ya da sığortalı valyuta əmanətləri üzrə gəlirliliyin aşağı olmasını nəzərə alaraq banklara müraciət etməyə maraq göstərmir. Risk primi çox aşağı olduğu üçün vəsaiti bank sektoruna yönəltməkdə maraqlı deyillər”.

Onun sözlərinə görə, dövriyyədən kənarda qalan vəsaitlərdə məmurların və biznes subyektlərinin də payı var:

“Qeyri-qanuni yollarla əldə edilmiş gəlirlərin rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı mövcud risklər bu vəsaitlərin müəyyən hissəsinin nağd formada saxlanılmasına səbəb olur. Müxtəlif hüquqi və institusional risklər nəzərə alındıqda, bu təbəqənin dövriyyədən kənar vəsaitlərdə əhəmiyyətli paya malik olduğunu düşünmək olar.

Bununla yanaşı, biznesmenləri də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Məntiq etibarilə biznes subyektləri üçün hər bir vəsaitin dəyər yaratması vacibdir. Lakin təcrübə göstərir ki, həm dünyada, həm də Azərbaycanda sahibkarlar gözlənilməz fors-major risklərə qarşı dövriyyədən kənarda müəyyən həcmdə nağd vəsait saxlayırlar. Müxtəlif iqtisadi və siyasi risklər fonunda bu davranış biznes üçün bir növ təhlükəsizlik yastığı rolunu oynayır.

Digər mühüm amil isə iqtisadiyyatın qeyri-formal sektorunun geniş olmasıdır. Qeyri-formal iqtisadiyyatın həcminin böyük olması vəsaitlərin bir hissəsinin nağd şəkildə saxlanılması və məhz bu məqsədlərlə istifadə olunması üçün bazar konyunkturu yaradır. Bu vəsaitlər faktiki olaraq iqtisadiyyatda dövr edir, lakin rəsmi maliyyə sistemi onları izləyə bilmir. Qeyri-formal iqtisadiyyat məhz bu tip vəsaitlərin ortaya çıxmasını şərtləndirən əsas faktorlardandır”.

Rəşad Həsənov banklara inamsızlığın əsas səbəblərindən birinin də maliyyə savadlılığının aşağı olması olduğunu bildirdi:

“Bank sektoruna etimadın aşağı olması da ayrıca vurğulanmalıdır. Bu, bir tərəfdən keçmiş təcrübələrdən çıxarılan dərslərlə, digər tərəfdən isə maliyyə savadlılığının yetərli olmaması ilə bağlıdır. Məsələn, vətəndaşlarla aparılan müzakirələr zamanı aydın olur ki, onların bir çoxu hələ də sığortalanan əmanətlərin yuxarı həddinin 30 min manat olduğunu düşünür. Halbuki 2016-2020-ci illərdə bu limit tamamilə ləğv edilmiş, 2020-ci ildən etibarən isə 100 min manat səviyyəsində müəyyən olunub. Bundan əlavə, bankların bağlanması və ya lisenziyasının ləğv edilməsi halında əmanətlərin geri qaytarılması prosedurları barədə də geniş maarifləndirmə yoxdur. Bir çox vətəndaş vəsaitlərin illərlə geri qaytarılmayacağını düşünür, halbuki mövcud mexanizmlər bunu nəzərdə tutmur. Bankların kommunikasiya alətlərindən zəif istifadə etməsi də bu yanlış təsəvvürlərin formalaşmasına təsir göstərir.

Vəsaitlərin dövriyyədən kənarda qalması iqtisadiyyat üçün arzuolunan hal deyil. Bütün ölkələrdə maliyyə bazarları üzrə tənzimləyici qurumlar bu vəsaitlərin mümkün qədər izlənə bilən və sistem daxilində olmasına çalışırlar. Dövriyyədən kənarda qalan vəsaitlər kredit resurslarının məhdudlaşmasına, nəticə etibarilə kredit faizlərinin yüksək qalmasına səbəb olur. Əgər bu vəsaitlər maliyyə sektoruna daxil olarsa, likvidlik artar, rəqabət güclənər və bu da faizlərin müəyyən qədər aşağı düşməsinə şərait yarada bilər”.

İqtisadçının fikrincə, bu vəsaitlərin dövriyyədən kənarda qalması ciddi iqtisadi risklər yaradır:

“Maliyyə məhsullarına çıxış imkanlarının genişlənməsi iqtisadi aktivliyin artmasına, əsas kapitala və investisiyalara yönəlmənin güclənməsinə, eyni zamanda istehlakın artmasına səbəb ola bilər ki, bu da son nəticədə məhsul istehsalına müsbət təsir göstərər. Pulların dövriyyədən kənarda qalması isə bu imkanları məhdudlaşdırır və eyni zamanda nəzarət olunmayan vəsaitlərin riskli situasiyalarda birdən-birə müəyyən istiqamətlərə yönəlməsi təhlükəsini yaradır. Məsələn, manatın məzənnəsi ilə bağlı hər hansı risk gözləntisi yarandığı halda bu vəsaitlərin kütləvi şəkildə valyuta alışına yönəlməsi tənzimləyici qurumlar üçün ciddi risklər yarada bilər. Məhz bu baxımdan məzənnə siyasətinin davamlılığının təmin edilməsi istiqamətində dövriyyədən kənar vəsaitlərin yaratdığı risklər xüsusi diqqət tələb edir”.

Gülnar Süleymanova