Xərçəngin müalicəsində inqilab - Çinli alimlər axır ki...

Çjeçzyandan olan Çin alimləri təbii xərçəng əleyhinə vinblast dərmanını sintez etməyi öyrəniblər. Hefeydən olan molekulyar bioloqlar isə insan orqanizminin xərçəng və digər ciddi xəstəliklərdən necə qurtulmasının sirrini açıblar.

Publika.az xarici mediaya istinadən xəbər verir ki, hər iki kəşf müasir tibbdə inqilab vəd edir.

İnsan orqanizmi xərçənglə təkbaşına mübarizə apara bilir. Bunun üçün immunitetdə “qatil” adlandırılan NK hüceyrələri var. Onlar ən erkən mərhələdə xərçəng hüceyrələrini, eləcə də müxtəlif viruslardan - qripdən tutmuş papilloma qədər təsirlənənləri tanıyıb məhv edə bilirlər. Lakin məlumdur ki, gecikmiş mərhələdə xərçəng hüceyrələri NK hüceyrələrindən yayına bilir. Xərçəngin immun sistemindən necə xilas olması biokimyaçıları və genetikləri onilliklər boyu narahat edən sual olub.

Professor Xiaohu Çjan insan immuniteti prinsiplərini yenidən kəşf edib!

Bu sualın cavabını Çin alimləri tapıblar. Xiaohu Çjanın başçılıq etdiyi tədqiqatçılar Hefeydəki Çin Dövlət Elm və Texnologiya Universitetində bu barədə araşdırma aparıb və öz nəticələrini dünyanın aparıcı “Nature Immunology” jurnalında yayımlayıblar.

Biokimyaçılar ən dəqiq mikroskoplar altında xərçəng şişlərin içərisində və xaricində immun NK hüceyrələrinin səthini tədqiq ediblər. Nümunədə qaraciyər xərçəngi istifadə olunub. Sonra neyron şəbəkənin köməyi ilə “qatilin” səthinin necə dəyişdiyini müəyyən etmək üçün çəkilən kadrların müqayisəsi aparılıb. Sağlam NK hüceyrələrinin membranlarında bəzi tüberküllər olduğu ortaya çıxıb. Və "qatil" artıq şişin qalınlığına daxil olduqda, bu tüberküllər yox olub. Əslində alimlər immunitet prinsipini yenidən kəşf ediblər. Məlum olub ki, belə molekulyar tüberküllərin köməyi ilə NK hüceyrələri “zərərli” hüceyrələri (xərçəng və ya virusa yoluxmuş) tanıyır və tutur. Bundan əlavə, bu tüberküllərin köməyi ilə immun sisteminin hüceyrələri bir-biri ilə əlaqə yaradır. Yəni, insan orqanizmində sinir əlaqələri kimi bir sistem əmələ gətirirlər.

“Qatillərə” biokimyanın köməyi ilə faydalı “qətllər” öyrədiləcək

NK-hüceyrələrinin səthində molekulyar qabarcıqlar xüsusi lipid maddə - sfinqomielini əmələ gətirir. Məhz onun sayəsində immun sistemi işləyir və zərərli təsirlərdən xilas olur. Bədəndəki xərçəng və yoluxmuş hüceyrələr bir şəkildə sfinqomielini məhv edə bilər. Çox güman ki, onlar qatil hüceyrələrin membranlarını məhv edən sfinqomielinaza fermentini istehsal edirlər. Odur ki, “qatillər” “düşmən” hüceyrələrini tanısalar da, onlardan qurtula bilmirlər.

İndi Çin alimlərinin vəzifəsi NK hüceyrələrinin “qatil” funksiyasını bərpa edəcək dərmanlar yaratmaqdır. Bunun üçün sfinqomielinaz fermentinin zərərli təsirini dayandırmaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, bu ferment təkcə insanın immun sisteminə deyil, həm də maddələr mübadiləsinə təsir göstərir. Lakin biokimyəvi problem ondan ibarətdir ki, sfinqomielin təkcə faydalı deyil, həm də zərərli ola bilər. Əgər vaxtında parçalanmazsa və bədəndən çıxarılmazsa, bu lipid beyin və sümük iliyi, qaraciyər və dalaq hüceyrələrində yığılmağa başlayır və bu, Nimana-Pik xəstəliyi kimi tanınır.

Sfinqomielinin metabolizminə təsir edən bir neçə eksperimental dərman artıq yaradılıb. Bununla belə, aydındır ki, bu istiqamətdə hələ çox iş görülməlidir. Çinli genetiklər işin yalnız təməlini qoyublar. Və bir müalicə yaradılsa belə, xərçəngin müalicəsinin digər üsulları ilə birlikdə istifadə edilməlidir.

Xərçəng biokimyası dünyanın ən mühüm elmi sahələrindən biridir. Çində bu sahədə aparılan araşdırmalar çox sürətlə inkişaf edir. Xərçəngin dərmanını tapan da məhz çinlilər olub. Üstəlik, onlar laboratoriyada sintez olunmayıb, vəhşi təbiətdə tapılıb. Dərman planetin yalnız bir yerində, Madaqaskarda bitən Çəhrayı qıfotu (Catharanthus roseus) bitkisinin çiçəklərindən əldə edilir. Bitki Hodgkin lenfoması, kiçik hüceyrəli olmayan ağciyər xərçəngi və melanoma, həmçinin sidik kisəsi, beyin və yumurta xərçəngi də daxil olmaqla bir neçə növ xərçəngin müalicəsində istifadə olunan vinblastin adlı bir alkaloid istehsal edir. Onda daha az öyrənilmiş 120-dən çox digər alkaloid var. 1 qram dərman maddəsini çıxarmaq üçün demək olar ki, 2 ton quru Çəhrayı qıfotu yarpağı tələb olunur.

Laboratoriyada vinblastini sintez etmək də demək olar ki, mümkün deyil, o, son dərəcə mürəkkəb kimyəvi quruluşa malikdir. Zhejiang Universitetinin Kimya və Biologiya Mühəndisliyi Kollecinin professoru, Lyan Çzyaçjanın rəhbərlik etdiyi bir qrup vinblastini həqiqətən kütləvi istehsal olunan və geniş yayılmış dərmana çevirmək ideyasını ortaya atıb.

“South China Morning Post”un (SCMP) yazdığına görə, maya alkaloidi sintez edəcək. Elm adamları əlbəttə ki, adi çörəkçi mayasını deyil, yarım əsr əvvəl kəşf edilmiş Piçia pastorisini götürəcəklər. Bu göbələklər insanlar və əksər canlı növlər üçün ölümcüldür. Omnivorous maya biokimyəvi tədqiqatlar üçün ideal bir fabrikdir. Çin alimləri Çəhrayı qıfotu ilə əlaqəli genləri göbələklərə köçürüblər. Möcüzə baş verib, maya zəhərli metanoldan müalicəvi alkaloid istehsal etməyə başlayıb.

“Böyüyən otlar əvəzinə maya fermentasiyasından istifadə etməklə biz vinblastin hazırlamaq üçün yeni üsul inkişaf etdirə bilərik. Bu üsul ucuz, davamlı, tədarükdə etibarlı və ətraf mühitə uyğundur”, - professor Lyan Çzyaçjanın Zhejiang Universitetinin “WeChat” hesabında dərc edilmiş rəsmi press-relizdə izah edib.

Aytən Məftun