Türkçülüyü zənciliklə qarışdırmamalı

Aqşin Yenisey

Bu dəfə yazının həm coğrafi, həm də tarixi mətləbi bizdən çox-çox uzaqlardan başlayacaq. Düzü, mənə görə, hər bir canlı orqanizm kimi, mətnin doğulub boya-başa çatması da oxucunun gözünün qabağında baş verməlidir, yalnız bu zaman oxucu (elə müəllif də) mövzunu özünə doğmalaşdıra bilər.

1785-ci ilin yay ayları idi. Çaparlar Osmanlı Sultanına belə bir xəbər gətirdilər ki, Aralıq Dənizinin sularında (ki o vaxt Osmanlı ərazisi sayılırdı) dənizçilərimiz “əlini-qolunu sallaya-sallaya” özbaşına üzən Amerika gəmilərini ələ keçirməyə başlayıblar. Sultan susdu... Ta o zamanın bəylərbəyi Əlcəzairli qazi Həsən Paşanın 1793-cü ildə daha 11 ABŞ gəmisini ələ keçirəndən sonra Amerika Konqresi Osmanlı donanmasına qarşı müqavimət göstərə biləcək gəmilərin hazırlanması üçün o dövrün prezidenti Corc Vaşinqtona 700 000 qızıl xərcləməyə icazə verənə qədər. Amma bu yeni gəmilərdən də “Fatıya tuman olmadı”. El arasında “Həsən dayı” deyilən paşa bir ucdan həm gəmiləri ələ keçirir, həm də ABŞ əsgərlərini əsir alırdı.

Nəhayət, 5 sentyabr 1795-ci ildə ABŞ saziş imzalamağa və Əlcəzairdəki əsirlərin qaytarılması, Atlantik okeanındakı və Aralıq Dənizdəki ABŞ gəmilərinə toxunulmaması qarşılığında Osmanlı dövlətinə birdəfəlik 642 000 Osmanlı qızılı ödəməyə məcbur olur. Bu müqavilə tarixə “Tripoli müqaviləsi” kimi düşür ki, bu da ABŞ tarixində xarici bir dildə imzalanan yeganə müqavilə idi və Amerika tarixdə ilk dəfə bir dövlətə vergi ödəməyi qəbul etmişdi.

ABŞ dövləti tarixi boyunca yalnız bircə dəfə xərac vermək zorunda qalıb, onu da türklərə verib.

22 bəndi olan müqavilənin şərtlərindən biri belə bir cümlə ilə başlayır: “Amerika Birləşmiş Ştatları hökuməti, heç bir halda xristian dini üzərində qurulmayıb, eyni zamanda müsəlmanların qanunları, dini və ya ictimai quruluşlarına qarşı kin bəsləmir...”

Kitablarında müasir amerikalıları dindar bir toplum kimi ABŞ qurucularına dönük çıxmaqda ittiham edən Riçard Doukinz yazır ki, bu şərtin ilk sözləri günümüzün Vaşinqton suverenliyində böyük hay-həşirin qopmasına səbəb ola bilərdi; necə yəni “Amerika Birləşmiş Ştatları hökuməti heç bir halda xristian dini üzərində qurulmayıb?”

Bu “necə yəni” sualı istər ictimai, istər fərdi cahilliyin güc aldığı bir sualdır. Amerikadan dərhal öz ölkəmizə qayıdıb bu “necə yəni”lərdən birini məsəl çəkmək istəyirəm. O gün Kəramət Böyükçölə müsahibəsində ünvanına minlərlə dərdli, yanıqlı bayatı, şeir yazılmış milli bir nisgilin adını daşıyan, amma ictimai mühitdə həmişə 60 faizi dərə suyu, 40 faizi rus spirti qoxuyan tarixi “icadları ilə” xatırlanan Araz Əlizadə deyir ki, Babək, Şah İsmayıl, Məhəmməd Əmin türk deyil, yəni onların da qanı 60/40-dır. Və böyükdən kiçiyə hərə ağzına bir ələk tutub, “necə yəni” deyərək küfr yağdırır. Hər iki tərəfin səhvi budur ki, şəxsiyyət anlayışını bioloji, irsi fenomen kimi xarakterizə edirlər. Etnik mənsubiyyət bioloji faktdır, ingilis özü özünü ingilis, fars özü özünü fars, ərəb özü özünü ərəb etmədiyi kimi, türk də özü özünü türk etməyib, bizim ingilis, fars, ərəb, türk olmağımızın səbəbi əcdadlarımızın yaşadıqları coğrafiyaya və iqlimə göstərdikləri bioloji reaksiyaların mənəvi, psixi ənənələrə çevrilməsidir. Millətin özünə ad qoyub millətçilik etməsi isə onun təbiətə deyil, tarixə münasibətinin nəticəsidir və məhz tarixə münasibət bioloji fərdi şəxsiyyətə çevirir. Ona görə də şəxsiyyətlər bioloji, etnik mənsubiyyət üzərindən deyil, tarixi-mədəni faktorlar üzərindən dəyərləndirilməlidir. Rəhmətlik Lütfi Zadə hər hansı etnik mənsubiyyətə sahib olmasından asılı olmayaraq, məzar olaraq bioloji vətənini seçən bir Amerika alimidir. Onun sonda nə üçün vətəni seçməsini və nə üçün ömrü boyu özünə azərbaycanlı deyə bilməməsini yazının Amerika zəncilərinə aid olan hissəsində izah etməyə çalışacağam. Tarixi şəxsiyyət sosial fenomendir və onu bioloji mənsubiyyətinə görə qiymətləndirmək, yüngül deyəcəyəm, boşboğazlıqıdır. Şəxsiyyəti irsi ötürülmüş informasiyalar yox, sonradan qazanılmış sosial təcrübələr yetişdirir. Şəxsiyyət içində yaşadığı mühitin, kültürün övladıdır. Və adətən, ictimai mühit insanın irsi əlamətlərinə müqavimət göstərərək onu şəxsiyyətə çevirir, yaxud olan-qalanını da məhv edir. Babək, Şah İsmayıl, Məhəmməd Əmin bioloji varlıq olaraq türk olmaya bilər, amma şəxsiyyət olaraq hər biri türk kültürünün nümayəndələridir. Bunu da bioloji, etnik səbəblə inkar edə bilməzsiniz, çünki onlar heç bir sosial məzmunu olmayan bir fil, yaxud bir kenquru deyillər ki, növünə görə təsnifatlaşdıraq. İkincisi, biz tarixən qədim Persiya ərazilərini ələ keçirmiş bir imperativ güc olmuşuq, ətrafımızdakı kiçik və böyük mədəniyyətləri, mentalitetləri içimizdə əridib ümumi bir kültürün işlək atributlarına çevirmişik. Eynən bugünkü Amerikanın Barak Obamadan özünə prezident düzəltdiyi kimi. Yaxud Osmanlı sultanlığında on yeddinci əsrin ortalarında pulla satın alınan ukraynalı cariyə Nadyanın Validə Sultan olması kimi. Azərbaycanlıların öz tarixi şəxsiyyətlərini israrla türk kimliyi içinə soxmağa çalışması, onları etnik, bioloji kimliklərinə görə sevməyə qalxması tarixi şüurumuzu zədələyir, bizim özümüzü etnik bir xalq ölçüsünə endirir. Bu da başqalarının bizim haqqımızda düşündüyü siyasətdir, sonra siz heç kimi babalarınızın Dərbənddən Bəsrəyə qədər imperiya qurduqlarına inandıra bilməyəcəksiniz. Şair demiş, hamı sizə “ayağı çarıqlı kiçik bir ölkə” şübhəsi ilə yanaşacaq. O ayrı məsələ ki, namaz qılan bir xalq Babəkin bioloji kimliyinə niyə sahib çıxmaq istəyir, bunu mən də “merak ediyorum”. Biz onun mənəvi-tarixi ideyalarını yaşatmayacağıqsa, nəymizə lazımdır bu bioloji-arxeoloji, tarixi eksponat?

yazdıqlarım aşağıda yazacaqlarımın girişi idi, Doukinzin sözləri ilə demək istəyirdim ki, müasir amerikalı onu imperialist gücə çevirən şeyin milli kimliyini əvəz edən dövlət kimliyi olduğunu unutduğu kimi, müasir azərbaycanlı da milli kimliyi hesabına imperiya qurduğunu xatırlamır, ya da xatırlamağa qoymurlar. Bizim türkçülüyə münasibətimiz etnik, bioloji səviyyədə olmamalıdır. Biz zənci deyilik.

Yenidən ABŞ-a qayıdaq. Keçən həftə BMT-də 128 ölkə Trampın Qüds qərarına qarşı əks mövqedən çıxış edərək dünyada hələ hər şeyin Trampın düşündüyü kimi, pulla alınıb-satılmadığını göstərdi. ABŞ-ın dövlət kimliyinə qarşı əks cəbhəni seçən ölkələr milli kimliklərini ortaya qoydular. Avropa mədəniyyəti bu qərarla ictimai mühərrikin udduğu insanları, eynən şirəçəkən aparat prinsipiylə, milyarderlərə və dilənçilərə çevirən, Darvinizmdən korporativ din yaradan, rəngli inqilablar adıyla dünyanın siyasi tablosunu yalnız qırmızıya boyayan, nəslikəsilmiş imperativ nəhənglərin sonuncu nümayəndəsi ABŞ-a dünya ölkələrinin mədəniyyət süfrəsindəki ləziz yeməklərin yan-yörəsində, sadəcə, çəngəl-bıçaq şəklində təmsil olunacaq səviyyədə olduğunu başa saldı. Hardan qaynaqlanır Avropada, Rusiyada, Türkiyədə ABŞ-a qarşı bu yuxarıdan aşağı baxan milli münasibət? Birincisi, irqlər kokteylini xatırladan bir etnopsixoloji xarakterə malik Amerika toplumunun vahid şüuraltı strukturu yoxdur. Orada daha çox fərdlə fərd arasında bioloji, fərdlə dövlət arasında sosial kimliyə üstünlük verilir. Yəni rus əvvəl rusdur, sonra Rusiyadır, yaxud türk əvvəl türkdür, sonra Türkiyədir, eləcə də alman, fransız, italyan. Amerikalı isə səhər, günorta, axşam, həmişə özü yox, Amerika olmağa məhkumdur, çünki orda hər kəs milli kimliyinə söykənsə, bu dəfə cəmiyyət demoqrafik horraya çevriləcək və Amerika deyilən bir şeyin özü olmayacaq. Amma müasir amerikalı ABŞ-ın qurucularından fərqli olaraq, həm də bir az avropalı xristian, bir az afrikalı zənci olmaq istəyir. Amerikalının bir az avropalı xristian, bir az da afrikalı zənci olmaq istəyi ilə bizim araq süfrəsində bir az rus, səccadə önündə bir az ərəb olmaq istəyimizi qarışdırmaq olmaz. Rus, ərəb olmaq istəyi bizim məhkum olunduğumuz “istəkdir”, avropalı, zənci olmaq istəyi amerikalının azad olduğu istək. Rusçuluq, ərəbçilik bizdə sosial mühitin korladığı türkçülükdür, biz ruslaşdıqca, ərəbləşdikcə dövlət, torpaq itirmişik. ABŞ-da yaşayan xristian, zənci isə əksinə, amerikalı olduqca dövlət qura bilib. Doukinz müasir amerikalını bu mənada cahil hesab edir. O, klassik Amerika ateizminə sadiq bir müəllif kimi düşünür ki, Avropa xristianlığı və zənci mentaliteti ABŞ-da populyarlaşsa, dövlət məhv olacaq. Bu mənada o, klassik ABŞ qurucuları ilə eyni mövqeni bölüşür. Amma bizdə əksinədir. Təkcə XX əsrdə iki dəfə 1918 və 1988-ci illərdə siyasi şüurumuzda türkçülük anlayışı (amma zəncisayağı olmayan türkçülük) rusçuluğu və ərəbçiliyi üstələdi, hər iki prosesdə müstəqil dövlət qura bildik. Yəni milli kimliyin bizə verdiyi şey amerikalıdan aldığı şeydir.

Dövlət siyasəti etnik stereotiplərdən bioloji, sosial stereotiplər yaradan (səbəbini yuxarıda izah etdik) Amerikaya insanlar, adətən, iki ehtiyac dalınca gedir, (biloji) azadlıq və (sosial) rahatlıq. Amma ABŞ heç kimə bunları havayı vermir; azadlığın və maddi qazancın əvəzi milli kimlikdir, onu verməlisən ki, istədiklərini ala biləsən. Zəncilərlə irqi düşmənçiliyin bu günəcən davam etməsinin də səbəbi qaradərililərin öz milli kimliklərini Amerika azadlığına və kapitalına dəyişmək istəməməsidir. Yəni sənin azadlıq dalınca getdiyin bir ölkənin öz vətəndaşları o azadlıqdan imtina edir. Bunun ən gözəl nümunələri qaradərililərin yaratdığı musiqi və ədəbi əsərlərdir. İndi sizə Azərbaycanda az tanınan başqa bir ABŞ yazıçısından sitatlar gətirəcəyəm və görəcəksiniz ki, rusçuluğun, ərəbçiliyin bizdən bu günəcən aldığı və verdiyi şeyin adı nədir. Bütün yaradıcı ömrünü afroamerkalı insanının şüuraltısında etnoarxeoloji axtarışlarda keçirən, tarixdə ilk dəfə afroamerikalı olaraq Nobel mükafatı alan qadın yazıçısı Toni Morrisonu kor gözləri ilə zəncilərin keçmişini, gələcəyini görən qaradərililərin Vanqa nənəsi adlandırsam, yəqin ki, səhv etmiş olmaram. Bütün əsərləri zənci folkloruna xas üslubda, yəni zənci qəbilə adətlərinin musiqili şeir, yaxud hekayə şəklində şifahi dildə nəsildən-nəsilə ötürülməsi ənənələrinə uyğun yazılmış mətnlər olan bu yazıçının romanları, sanki, zənci nənələrin xəyali “qış nağılları”dır.

Zənci olmasına baxmayaraq, abolisionistlərə həmişə şübhəylə yanaşan, köləliyin ləğvindən təxminən yüz əlli il sonra söylədiyi Nobel nitqində “Zəncilər azadlıq qazanaraq milli mənəviyyatlarını itirirlər, azadlıq onları mənşəyi bilinməz sıradan bir amerikalıya çevirir. Zənciyə azadlıqdan əvvəl milli musiqisi lazımdır” deyən bu qaradərili xanım yazıçı bir zənci həssaslığı ilə hiss edir ki, azadlıq onun irqinə öz mənşəyini itirmək şərti ilə verilib. O və onun ədəbi qəhrəmanları bu “verilmiş” azadlıqdan imtina edirlər. Nə qədər qəribə olsa da, Toni xanımın fikrincə, zəncilər ümumi Amerika azadlığına deyil, özlərini əsl zənci kimi hiss etdikləri keçmiş quldarlıq əyyamına üstünlük verirlər. Əsarətdə iztirab çəkən milli kimliklərini azadlıqda onlara bol-bol pay verilən “heçkimlik”dən uca tuturlar. Zənci üçün quldarlıq quruluşu Amerika demokratiyasından uca və doğmadır. ABŞ “azadlıqları” quldarlığa rəhmət oxutduracaq bir demokratiya bəxş edib öz zənci vətəndaşlarına.

Morrison iddia edir ki, əsarət dövründə fiziki soyqırımına məruz qalan qaradərililəri, bu dəfə azadlıqda bundan daha betər olan mənəvi soyqırımı gözləyir. O, zəncilərin dərisinin rənginin yox, ruhunun rənginin hayındadır. Bu zənci qadın üçün “verilmiş” azadlığın bütün növləri təhlükəlidir, onun mətnə münasibətdə özünü bir zənci qriotu kimi aparması da bunu göstərir ki, Tonu nənə “kor və müdrik bir qarı” kimi quldarlığın toxunmadığı, hətta qoruduğu milli adət-ənənələri ABŞ-ın verdiyi azadlıqların vəd etdiyi yeni hüquqlara, yeni sosial dəyərlərə dəyişmək istəmir. O, zəncinin gələcəyinə görə yox, mənşəyinə görə narahatdır. O, bizim atəşpərəst babalarımızdan fərqli olaraq, qırx il azad (amerikalı kimi) yaşamaqdansa, bir gün (zənci) qul kimi yaşayıb, ölməyin peşindədir. Amerikada XX əsrin əvvəllərindən başlayan Harlem intibahından sonrakı afroamerikalı yazıçıların yaratdığı personajlar, özlərindən əvvəlki azsaylı zənci yazıçıların qəhrəmanlarından fərqli olaraq, azad həyat tənhalığı vəd olunan Şimala deyil, qul icmasının, quldarlıq ənənələrinin vətəni olan Cənuba üz tutanlardır. Amerikada Amerikadan qaçan, gizlənən şair Toronun törəmələridir. Bu zəncilər Amerika demokratiyasını “dadmış” qaradərililərdir. Kabab qoxusuna gəlib, eşşək dağlandığını görən yalavaclardır.

Cənubda onları öz doğmaları – zənci yaddaşı, zənci mənəviyyatı, artıq irsi status qazanmış qulun “azadlıq yanğısı” gözləyir. Onlar itkin düşmüş talelərinin arxasınca Şimala yollansalar da, burada gec-tez başa düşürlər ki, itkin düşmüş zənn etdikləri tale şimaldakı azadlığın özü yox, cənubda qoyub gəldikləri o əbədi azadlıq yanğısı imiş. Onlar azad Şimalda heç kimə lazım deyillər, çünki orada özləri də heç kimə çevirilirlər. Görünür, unudulmaq və tənhalıq hissi köləlikdən daha dözülməzdir. Ona görə də Toninin obrazları özlərini uzun müddət həbsxana həyatına öyrəşmiş, azad həyatın şərtlərinə yadırğamış məhkumlar kimi aparırlar. Onlarda məhkumluq duyğusu Məcnunluq həddindədir, onlara azadlığın alçaldıcı firavanlığı yox, məhkumluğun ləyaqətli əzabı, ağrısı doğmadır. Bu zəncilər azadlıq yanğısını azadlığın özünə belə qurban vermək istəmirlər. Hətta bu gün də Amerika “freeman”ları dövlətə vergi ödəyib azad həyatda yaşamaqdansa, ömürlərini həbsxanalarda keçirməyi vicdan kredosu hesab edirlər.

Mənim burada Toninin əsərlərindən çıxardığım nəticəni zənci yazıçı bütün yaradıcılığı ilə cavab axtardığı bir sualda ümumiləşdirir: “İndi azad yaşamalarına icazə verilmiş zəncilər bu azadlıqda öz milli kimliklərini necə qoruyacaqlar?”

İndi sizə aydın oldumu niyə rəhmətlik Lütfi Zadə özünə heç vaxt azərbaycanlı deyə bilmədi və niyə ölüm ayağında Şərqə, Azərbaycana qayıtmağı arzuladı?

Toni Morissonun fitri zənci narahatlığı onun qarma-qarışıq zənci deyingənliyi ilə qələmə aldığı Nobel nitqində özünü, az qala, psixi pozğunluq həddində göstərir. Nitqin ingiliscəsinin tərcüməsi zamanı tərcüməçilərin cavabı konkret idi: ilk dəfədir ki, bu qədər narahat bir ingiliscəylə qarşılaşırıq və bu nitq orijinala daha yaxın olmaq prinsipi ilə tərcümə olunarsa, azərbaycanlı oxucu heç nə başa düşməyəcək.

Nitqin ortalarındakı bir cümlə redəktə zamanı Toninin ingiliscəsinin narahatlığının nədənini mənim üçün aydınlaşdırdi. Məlum oldu ki, bu qaradərili yazıçı orta statistik amerikalının ingiliscəsinə də, ölkəsinin “azadlıq” birkalı zombiləşdirmə siyasətinə münasibətdə olduğu kimi, zənci mühafizəkarlığı ilə yanaşıb. O, Nobel nitqindəki qadının diliylə eynən bizim sovetdənqalma ədəbi dilimiz kimi məişət darısqallığına sıxışdırılmış zənci dilini nəzərdə tutaraq deyir: “Ölü dil təkcə danışılmayan və yazılmayan dil deyil, həm də öz iflicindən, məcburi itaətsizliyindən həzz alan inadkar dilin məmnunluğudur”. Toniyə görə, dilin iflici zəkaya qarşı fəal etirazın, vicdan azadlığına təcavüzün və insana bəşəri potensialın qadağan olunması hesabına gerçəkləşir. Biz bu dil iflicini ölkəmizin sovet ədəbi dilinin hər cümləsində görə bilərik.

Xanım Toni yazdığı və oxuduğu Amerika ingiliscəsinin konkretliyinə zənci cazının inadkar məmnunluq sərbəstliyini gətirməklə, bir növ, ondan qisas alır. Sovet dönəmində yaradılan sorğu-sual mühiti necə ki, bizim xalqa yeni ideyalara dözümlü yanaşmağa, fikirləri dolğun şəkildə ifadə etməyə, eşitmədiklərimizi səbirlə dinləyib anlamağa əngəl olurdusa, eləcə də Amerika azadlığı zəncilərin milli dilini də bu cür məhv edirdi. Bizim dilə sovet əsarətinin vurduğu zərbəni zəncilərin, ümumiyyətlə, Amerika insanının dilinə Amerika azadlığı vurub.

Kor-koranəliyi qəbul etmək və imtiyazları qorumaq məqsədilə Azərbaycan sovet ədəbi dili də müasir zənci dili kimi rəsmi sovet dilinə nökərlik etməklə məşğul idi. Bizim sovet ədəbiyyatı, xüsusilə “60-cılar” deyilən ədəbi nəsillə qarşıdurmamız da bunun üstündə yaranıb. Atalarımız Azərbaycanı sovetin siyasi əsarətindən xilas etdiyi kimi, biz də bir yazıçı, şair olaraq, Azərbaycan türkcəsini sovetizmin “tərtib olunmuş lüğət” köləliyindən xilas etmək istəyirik. Biz də dilimizin azadlığı uğrunda döyüşürük, bu, özünü yazıçı, şair hesab edən hər bir gəncin boynunun borcudur. Toni bacı da ABŞ-da bu imtiyazlı dil nökərliyi ilə razılaşmaq fikrində deyil. O, yazmaq üçün təklif olunan dilə düşməncəsinə yanaşır. O, dünyada baş verən bütün irqi, milli, etnik qırğınların günahını dövlətlərin anlaşılmaz, medianın yalançı, akademiyaların daşlaşmış, dinlərin fitnəkar dillərində görür. O, ağdərili azad amerikalının təklif etdiyi dili zəncilər və digər azlıqlar üçün əlindəki “M-16” tüfəngindən daha təhlükəli düşmən hesab edir.

Gəlin onun Nobel nitqindəki dilin (əslində, dünyanın) gələcəyi ilə bağlı ümidsizliyə köklənən bir hissəni yenidən yüngülvari redəktəyə məruz qoyaraq, yazımızın son nöqtəsinə doğru irəliləyək. “Mən əminəm ki, insanları silahlanmağa səsləyən, piyada keçidlərində, məhkəmə zallarında, uşaq bağçalarında, istirahət yerlərində, yataq otaqlarında qan tökən, lüzumsuz ölümlərin ağrı və itkiləriylə təşviş yaradan, bu ağrı və itkiləri əbədiləşdirən, həm də onları ört-basdır edən dil “ələ keçirilmiş” dildir. Əsl sahibinə sadiq olan dillə bunları icra etmək olmaz. Gələcəkdə zorlamanı, işgəncələri, caniliyi gizlətmək üçün dil daha diplomatik olacaqdır. Dil daha yaraşıqlı yalançı don geyinərək tədqiqat və müşahidələrində tarixlə siyasətin hesabladığı milyonlarla lalın itkisini məruzə edən bir vasitəyə çeviriləcəkdir. Bədbəxtliyə düçar edilənləri mühakimə edəcək, vəhşi hücumları ideallaşdıracaqdır. Hər kəsə xor baxan psevdoemprik dil yaradıcı adamları ən abırsız şəkildə köməksizcəsinə qəfəslərə qıfıllayacaqdır”.

Bir amerikalı zənci yazıçı öz milli kölə kimliyini bu cür müdafiə edir, biz isə imperiyalar qurmuş milli kimliyimizi rusun, ərəbin, nə bilim, farsın sosial imtiyazlarına qurban vermək üçün, sanki girəvə axtarırıq. Zənci qədər də deyilikmi?