"Nobel" namizədi və dissidentdən QƏTLİAM ƏMRİ: On minlərlə insan niyə öldürülür?

Adətən üçüncü dünya ölkələrinə səhifələrində yer verməyən dünya KİV-nin birinci sətirlərində son günlərdə Myanmanın (Birma) qərbində yerləşən Arakan ştatı yer alıb. Burada “dünyada ən çox qovulan xalq” olan müsəlman-rohincalar yaşayırlar.

İki ay əvvəl Myanma ordusu Arakanda əməliyyata başlayıb. İyirmi mindən çox insan Banqladeşə qaçıb. Hüquq müdafiəçiləri Myanma hakimiyyətini etnik təmizləmələri dayandırmağa və müsəlmanlara öz torpağında sakitcə yaşamağa icazə verməyə çağırdı, ordunu isə soyqırımda və hərbi cinayətlərdə ittiham etdilər. Amma Myanma ittihamları qəbul etmir.

Etnik təmizləmə, yoxsa radikalların zərərsizləşdirilməsi?

İki ay əvvəl, oktyabrın 9-da bıçaqlarla silahlanmış 300 insan Myanma və Banqladeş sərhədini keçərək Myanmanın üç sərhəd postuna hücüm etdilər. Doqquz sərhədçi vəhşicəsinə öldürüldü, silah-sursat oğurlandı. İki gün sonra Myanmanın dörd əsgəri güllələndi. Terror aktlarına görə məsuliyyəti “Arakan İnanc Hərəkatı” adlı qruplaşma öz üzərinə götürdü.

Myanma hakimiyyəti cavab olaraq yerli buddistlərdən ibarət qoşunun yaradılmasını elan etdi və genişmiqyaslı əməliyyat başladı. Myanma ordusu və yığma döyüşçüləri dinc müsəlmanları öldürür, qadınları kütləvi şəkildə zorlayır, evləri yandırır və görünməmiş qəddarlıq edirdilər.

Noyabrın 15-də hərbçilərin məlumatına görə, 134 nəfər həlak oldu, daha 234 insan həbs edildi. BMT-nin Banqladeşin cənubunda insan hüquqları üzrə komissarı Con Makkisik baş verənləri etnik təmizləmə adlandırdı. Myanma hakimiyyəti başqa cür düşünür: Arakanda əməliyyat onlar üçün ölkənin qərbini doldurmuş radikalların zərərsizləşdirilməsidir.

Bir ştat, iki xalq

Rohinca xalqının fikrincə, onların əcdadları Arakanda hələ yüzilliklər əvvəl yaşayırdılar. Bunda həqiqət payı var: islam tərəfdarları Arakanda çoxdan yaşayırlar. Bununla belə, onların əksəriyyəti Arakan 1,5 əsr əvvəl - Birmanın Britaniya Hindistanının tərkibinə daxil olduğu vaxt köçürülüb. İmperiya hakimiyyəti qlobal düşünürdü və bir regiondan digərinə on minlərlə insanın yerdəyişməsi adi iş idi.

Bundan başqa, bir çox qaçqın Pakistan ordusunun qəddarlıqlarından xilas olaraq 1971-ci ildə Birma ərazisinə axın etdi. Hazırda Myanmada müsəlman-rohincalar 800 mindən çoxdur. Onlar əsasən Arakan ştatında yaşayırlar və say baxımından cüzi fərqlə yerli buddistlərə uduzurlar. Bu baxımdan iki qrup arasında münaqişənin yaranması da təəccüblü deyil.

"Münaqişənin səbəbləri demoqrafik və iqtisadidir. Rohincaların ailəsində adətən çox uşaq olur. Müsəlmanların sayı sürətlə artır. İşə düzəlmək üçün imkanlar və yeni ərazilər yoxdur. Rohincalar tərəfindən məskunlaşma zonasının genişləndirilməsi haqqında məsələ qaldırılıb və təəccüblü deyil ki, hakimiyyət buna kəskin reaksiya verib”, - Myanmada yaşayan iqtisad elmləri namizədi Pyotr Kozma iddia edir.

Azad Arakan üçün

Amma iş yalnız bununla bitmir. Rohincalar və Birma dövləti arasında münaqişənin kökü Myanma dövlətinin yaranmasının əvvəlində qədər gedir. 1946-cı ildə Britaniya Hindistanının bölünməsi haqqında danışıqlar başlananda rohinca liderləri Pakistanın gələcək banisi Məhəmməd Əli Cinnah görüşdülər və iki Birma şəhərinin gələcək Pakistanın tərkibinə daxil etməyi təklif etdilər. Tezliklə Şimali Arakanın Müsəlman Liqası yaradıldı. Liqa Pakistana bütün ştatı tamamilə zəbt etməyi təklif etdi.

Yerli hakimiyyət separatizmin kökünü kəsməyə çalışdı. Rohinca fəalları cavab olaraq cihadı elan etdilər və hərbçilərlə məmurlara qarşı terror aktlarına başladılar. Nəhayət, 1948-ci ildə müstəqillik əldə etmiş Birma regionda hərbi vəziyyət elan etdi. Xüsusi əməliyyatların gedişatında rohincaları Şərqi Pakistanla (sonradan Banqladeş) sərhəddə keçilməz cəngəlliklərə qovdular. İlk baxışdan problemin həll edildiyi görünürdü.

Amma bu, yalnız başlanğıc idi. Sonrakı onilliklərdə rohincalarla Birma qoşunları arasında qarşıdurmalar baş verirdi. Zamanla döyüşçülərin ən radikal elementləri Pakistan, Əfqanıstan və Malayziyada müsəlmanlarla əlaqə saxladılar.

Təhlükəsizlik gücləri tərəfindən həyata keçirilən çoxsaylı əməliyyatlar və sərt repressiyalar dəfələrlə əhalinin kütləvi köçməsinə səbəb olub. 1978-ci ildə keçirilən əməliyyatından sonra 250 min insan Banqladeşə qaçdı və yalnız BMT-ın səylərindən sonra onlar öz evlərinə qayıda bildilər. Amma 12 il sonra yeni və daha genişmiqyaslı axın baş verdi. BMT yenidən vəziyyəti nizama salmağı bacardı.

Birmalılar hesab edirlər ki, rohincalar sakitcə yaşaya və cəmiyyətə birləşə bilmirlər. Müsəlmanlar isə öz növbəsində, hüquqlar və azadlıqlar üzrə çoxillik məğlubiyyəti xatırladırlar. Onların ordu və mülki xidmətə yolu bağlıdır. Bütün bunlar radikalizmin artması üçün zəngin əsaslar yaradır.

Bundan əlavə, rohincaların özləri cəmiyyətlə birləşmək istəmirlər, hakimiyyət həmçinin onları cəmiyyətlə birləşdirmək arzusu ilə alışıb yanmır. Qayıqlarda dəniz vasitəsilə keçən müsəlmanları İndoneziya, Malayziya və Tailand qəbul edir, amma onlar bütün xalqı qəbul edə bilməyəcəklər. Qana hakimiyyəti isə hamını öz ölkəsinə köçürmək barədə təklif edib, amma rohincaların özləri uzaq Qərbi Afrikaya getmək istəmirlər.

"Nobel" namizədindən qətliam əmri

Vəziyyətin çətinliyi ondan ibarətdir ki, indiki hərbi əməliyyat ölkənin dövlət məsləhətçisi (baş nazir səlahiyyətlərinə malikdir) Aun San Su Sjinin xeyir-duası ilə həyata keçirilir. Qeyd edək ki, Nobel sülh mükafatı laureatçısı olan dövlət məsləhətçisi bu yaxınlara kimi dissident idi. Onun Birma həbsxanasından azad edilməsi üçün bütün proqressiv bəşəriyyət mübarizə aparırdı.

“O Myanmarda insan haqlarının pozulması hallarını araşdıran komissiyanın sədri, BMT-nin sabiq baş katibi Kofi Annanı Arakana dəvət edərək manevr etməyə çalışır. Amma yenə də onun əsas seçicisi millətçi birmalılardır. Buna görə də Aun San Su Sji sərt olmağa məcburdur”, - Kozma xatırladır.

Myanma hakimiyyəti üçün indiki vəziyyət bir çox problemləri yaradır. Daxili siyasətdə gərginlik güclənir, xaricdə isə beynəlxalq cəmiyyətlə, xüsusən müsəlman ölkələrlə dialoqda çətinliklər yaşana bilər. Malayziyanın Xarici İşlər Nazirliyi də artıq baş verənləri etnik təmizləmə adlandıb.

Ömər Dağlı