Onqütblü dünya yaranır: Azərbaycanın yeri harada olacaq?

Tanınmış ukraynalı maliyyə eksperti Aleksey Kuş yaxın gələcəkdə dünyanın ikiqütblü deyil, onqütblü olacağını proqnozlaşdırır. Onun fikrincə, hərbi bloklar belə təsnif olunacaq:

1. Açıq hərbi bloklar - rəsmən müəyyənləşdirilmiş konkret düşmənə qarşı yönəldilir.

2. Qapalı bloklar - bu və ya digər düşmənə diqqət yetirmədən öz iştirakçılarının mövqelərini saxlamaq üçün yaradılır.

3. Monobloklar - ölkələr blokuna ekvivalent hərbi qüvvəni təmsil edən dövlətlərdir. Bir qayda olaraq, bu, bir ölkə və onun bir neçə proksisindən ibarət ola bilər.

Açıq hərbi bloklar:

Bir nömrəli blok NATO-dur. Rusiya ilə qarşıdurma vurğusu olan blok Transatlantik iştirakçıları birləşdirir. Ancaq artıq aydındır ki, yaxın gələcəkdə NATO-nu əsaslı dəyişikliklər gözləyir. Finlandiya və İsveçin bloka qəbul edilməsi və ABŞ-ın Avropa qitəsində mövcudluğunun mümkün zəifləməsi dəyişikliyin ilkin əlamətləridir. Ekspert hesab edir Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi başa çatdıqdan və müəyyən “qırmızı xətlər” yarandıqdan sonra SSRİ dövründə olduğu kimi Rusiya ilə Aİ arasında “dəmir pərdə” kimi bir şey olacaq. Rusiya ilə NATO arasında əsas qarşıdurma Arktikada baş verəcək.

Ekspert hesab edir ki, bu kontekstdə Türkiyə və ya Fransa kimi bir ölkə üçün NATO-nun dəyəri xeyli aşağı düşməyə başlayacaq. Bu, məsələn, Fransanın NATO-nun qitədə əvəzedicisi kimi Avropa Birgə Qüvvələrinin yaradılması ilə bağlı ritorikasını izah edir.

Yaxın gələcəkdə meydana çıxacaq ikinci blok Çinlə qarşıdurmanı vurğulayan ABŞ-ın Hind-Sakit Okean regionunda (İPR) və Asiya-Sakit okean regionunda (APR) yaradacağı hərbi blok olacaq. Burada hələ də çox fəal sınaq gedir. İTR-də ilk blok SEATO (Cənub-Şərqi Asiya Müqaviləsi Təşkilatı) və ya 1955-1977-ci illərdə Avstraliya, Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya, Pakistan və ABŞ, Tailand, Filippin, Fransanı birləşdirən Manila Paktı idi.

SEATO-nun tərəfdaşları Cənubi Koreya, Cənubi Vyetnam, Kamboca və Laos Krallığı idi. Sonra hər şey tam çöküşlə başa çatdı:

Birincisi, Pakistan üçüncü Hind-Pakistan savaşının yekunu olaraq Şərqi Pakistanı itirdi.1971-ci ildə həmin müharibə zamanı ABŞ-ın 7-ci donanması Pakistan tərəfində müharibədə fəal iştirak etmək üçün Hindistana doğru hərəkət etdi. Lakin Hindistan Pakistanı çox tez məğlub etdi. Nəticədə Pakistan onu qoruya bilməyən bloku tərk etdi.

Sonra demək olar ki, eyni vaxtda Cənubi Vyetnamda, Kambocada və Laosda Amerika layihələri iflasa uğradı. Şimali Vyetnam Cənubi Vyetnamı ələ keçirdi, Kambocada qırmızı kxmerlər hakimiyyətə gəldi, Laosda ABŞ-ın bu ölkənin partizanlara qarşı qeyri-rəsmi yardımları dayandırıldı. Bütün Vyetnam kommunistlərə, Kamboca Pol Pota qismət oldu, Laos krallığı isə LDPR-yə (Laos Xalq Demokratik Respublikası) çevrildi.

Sonradan ABŞ İTR-də digər bloklar formalaşdırmağa çalışıb. Məsələn, Avstraliya, Hindistan, ABŞ və Yaponiya arasında protoblok olan Dördtərəfli Təhlükəsizlik Dialoqu (QUAD). Bu ittifaq artıq açıq-aydın Çinə qarşı yönəlmişdi, lakin əsasən Hindistanın xüsusi mövqeyi ilə əlaqədar struktur kristallaşmadan məhrum idi.

Növbəti ittifaq ANZUK idi - hərbi-siyasi alyans (NATO-nun İTR üçün prototipi) Avstraliya, Yeni Zelandiya, Britaniya, Malayziya və Sinqapuru birləşdirirdi. Əsas məqsəd Britaniya qoşunlarının regiondan (“Süveyşin qərbi”) çıxarılmasından sonra yaranmış təhlükəsizlik boşluğunu kompensasiya etmək idi.

Bundan sonra ANZUS formatında, bizdə də dəb olan terminlə desək, “Anqlosakson” ittifaqı yarandı - Avstraliya, Yeni Zelandiya və ABŞ-ın hərbi ittifaqı. Amma bu dəfə Tayvan mövzusu bu blokun bütövlüyünü də şübhə altına aldı. ABŞ bəyan etdi ki, Çinlə “Tayvan uğrunda müharibə” olarsa, ANZUS çərçivəsində öhdəliklər hərbi qüvvələrə şamil olunacaq. Avstraliya və Yeni Zelandiya əvvəlcə imtina etdi, sonra razılaşdı. Belə tərəddüd o demək idi ki, döyüşə bilərik, amma mübarizə aparacaq heç bir şeyimiz yoxdur.

Sonra ABŞ ANZYUK və ANZUS-dan imtina etməyə qərar verdi. Bunun mənası o idi ki, Yeni Zelandiyanı rahat buraxıb Avstraliyanı silahlandırın.

Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ-dan ibarət yeni AUKUS bloku belə yarandı.

3-cü blok “dörd”dən ibarət anti-İsrail şiə koalisiyasıdır: Yəmən, Livan, Suriya, İran. (Bu fikir ekspertin öz nəzəriyyəsinə ziddir. Çünki İraq, Livan və Yəmənin legitim hakimiyyətləri deyil, oradakı proksi qüvvələr İranla ittifaq içindədir. Hərçənd Qəzza hadisələri göstərdi ki, proksilərlə İran arasında da ciddi ziddiyyətlər var. Odur ki, bu hərbi gücü açıq ittifaqa çevrilmək ehtimalı olan monoblok təsnifatına daxil etmək daha düzgün olardı. Qapalı blok ehtimalı isə islamçı partiyaların Misir kimi ölkələrdə hakimiyyətə gəlişi ilə reallaşa bilər ki, bu da indilik real deyil.

Qapalı bloklar

ABŞ-ın İPR və APR-dəki bütün hərəkətləri iqtisadi və hərbi güc qazanan region ölkələri tərəfindən diqqətlə izlənilirdi. Söhbət Bruney, Vyetnam, İndoneziya, Kamboca, Laos, Malayziya, Myanma, Sinqapur, Tailand və Filippindən ibarət ASEAN ölkələrindən gedir. Burada əsas ölkə İndoneziyadır və təşkilatın katibliyinin Cakartada yerləşməsi heç də əbəs yerə deyil. Fakt budur ki, ASEAN ölkələri üçün Tayvan problemi ABŞ-dan fərqli olaraq əsas məsələ deyil. Bu bloka daxil olan ölkələrin (Filippin, Malayziya, Bruney, Vyetnam) ən mühüm problemlərindən biri Cənubi Çin dənizindəki neft və qazla zəngin Spratli (Nanşa) arxipelaqına sahiblikdir. Çin artıq Cənubi Çin dənizinin 20%-nə nəzarət edir. Çin qazla zəngin sularda olan Natuna adalarına görə İndoneziya ilə münaqişədədir: İndoneziya 200 millik su ərazisini özünün müstəsna iqtisadi zonası elan edib.

Çox güman ki, ASEAN blokuna daxil olan bu ölkələr qrupu onun I qapalı blokunu təşkil edəcək.

Ekspertə görə, II qapalı hərbi blok Türk Dövlətləri Birliyi ola bilər. Artıq Türkiyə ilə Azərbaycan arasında demək olar ki, vahid ordu formatında hərbi blok mövcuddur. Gələcəkdə bu türk hərbi bloku Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstana da yayıla bilər.

Yada salınır ki, əvvəllər mövcud olmuş Bağdad paktı və CENTO-nun da əsa mərkəzi dövləti Türkiyə olub. Yəni Türkiyə mərkəzli hərbi blok yaranması praktikası artıq var.

Monobloklara aşağıdakılar daxildir: Çin (proksi qüvvə-Şimali Koreya)

Rusiya (proksi qüvvələr- Belarus, Abxaziya, Dnestryanı və Cənubi Osetiya)

Hindistan (proksi qüvvələr- Banqladeş, Şri Lanka və Nepal)

Monoblok statusunda mövcud olmaq qabiliyyəti yalnız kifayət qədər nüvə silahı arsenalına malik olmaqla formalaşır.

Bütün bu anlayışlardan ayrı, çox güman ki, nüvə silahına malik olan və ABŞ-la sıx hərbi ittifaqa arxalanan İsraildir.

Uğurla həyata keçirilən beynəlxalq səviyyədə tanınmış neytrallıq formatları arasında İsveçrə, Monqolustan və Türkmənistan fenomenini qeyd etmək lazımdır.

Beləliklə, ekspertin fikrincə, yaxın gələcəkdə dünyada 3 açıq, iki qapalı və üç monoblok formalaşacaq:

ARTO-ya (Avropa hərbi blokuna) çevrilməkdə olan NATO;

Asiya-Sakit Okean regionunda AUKUS; "Anti-İsrail";

ASEAN ölkələrinin bir hissəsinin yeni hərbi bloku;

Türk Hərbi Birliyi;

Çin;

Rusiya;

Hindistan

Üstəlik, Latın Amerikası və Afrikadakı “xüsusi vəziyyət”. Bu isə latın dilindəki decem (on) sözündən istifadə edərək termin düzəldilərsə, dekemopolyar dünyadır.

Cəmaləddin Quliyev, siyasi ekspert