Nə qədər çalışsam da “Bacanaqlar”la “Qız atası”nı... - Mehriban Ələkbərzadə ilə MÜSAHİBƏ

Publika.az-ın müsahibi YUĞ teatrının baş rejissoru Mehriban Ələkbərzadədir.

- Şəxsən mən Mehriban Ələkbərzadə imzasını televiziya layihələrindən, çox maraqlı araşdırmalardan tanımışam.

- Soyadımla böyük tanıtımı teleməkandakı müəllif proqramları, sənədli filmlər gətirsə də... Mən ixtisasca dram rejissoruyam. 1988-ci ildən teatrda çalışmağa başlamışam. 90-cı illərdən başlayaraq əvvəl Azərbaycan Dövlət Televiziyasında, daha sonra Space televiziyasında çalışdım. Amma həmişə teatrla paralel fəaliyyət göstərmişəm. Düzdür, o zamanlar ildə cəmi bir tamaşa ilə kifayətlənirdim. Mənim o zamanlar TV-dəki fəaliyyətim çox zəhmət və zaman istəyirdi. O ayrılan zaman, ağır zəhmət bahasına ərsəyə gələn o filmlər məni bütünlükdə hər şeydən qoparırdı. Amma quruluş vermək zövqündən də vaz keçmirdim. Sonra televiziyadakı vəzifəm artdıqca məsuliyyətim də dəfələrlə artdı. Space-də bədii rəhbər, daha sonra Müəllif proqramları departamentinin müdiri oldum. Düzdür, teatr fəaliyyətim bir az səngidi. Amma böyük fasilələrlə olsa da, yenə tamaşalar hazırlayırdım. Daha sonra Dövlət Televiziyasına dəvət edildim. Və 4 redaksiya birləşdirilərək mənim rəhbərliyimlə “Maarifçilik” studiyası yarandı... Mən "Məhkumlar" bədii filmini bitirib bütövlüklə ancaq bu fəaliyyətdə bulundum. Artıq mənim fəaliyyət dairəmdə teatr uzaq adaya çevrilmişdi. Bax o zaman AzTV-dəki "Maarifçilik" studiyasının rəhbərinin iş rejimi və məşğulluğu ilə teatr fəaliyyətimi uzlaşdıra bilmədim. Daha bir müddət sonra yenidən tamamən teatra qayıtdım. Döndüm ilk məcraya...

- Hansı daha zövqlü prosesdir?

- Fikrimcə, bu proseslər qətiyyən müqayisəyə gəlmir. Hətta müqayisə qüsurludur. Baxmayaraq ki, hamısı böyük mənada Mədəniyyətin incəsənət növünə, incəsənətin qolları kimi qəbul olunur. Amma tam fərqli fəaliyyət və yanaşma tələb edən yaradıcılıqlardır. Hər birinin özünəməxsus və fərqli, hətta fərdi qanunları, spesifik yanaşmaları var. Televiziyada sahib olduğun yaradıcı dəyərlərlə teatrda boy göstərmək mümkünsüzdür. Eynən də əksinə. Televiziyada ən mükəmməl veriliş, yaxud film çəkən rejissor teatrda piyada obrazında qalır. Kinodan teatra gəliş, demək olar ki, uğursuzluqdur. Qəribədir ki, bu sənət növləri ilk baxışda bir-birinə çox bənzərdir, amma proses və yaradıcı istiqamətlər çox fərqlidir. Ən azı yaxın tarixdəki təcrübələr bu qənaətə gəlməyimizə bariz sübutlar verib. Yalnız teatrdan istənilən (sadaladığımız sferaya) transfer mümkündür. Çünki teatr canlı sənətdir. Teatra yalnız oyun yeri kimi baxmaq olmaz. Teatr millətin mədəni səviyyəsini göstərən bir aynadır.

Televiziya incəsənətin bütün növlərini özündə birləşdirən bir forma ilə nəfəs alır. Kino, teatr, təsviri incəsənət və s. Amma mənim televiziyada işim də fərqli idi. Mən bizim televiziyalarda ilk müəllif araşdırmaları müəlliflərindənəm. Hətta 90-cı illərdən başlayaraq ”İnsan-Fövqəlinsan”, “Həqiqət anı və ya Aporiya”, daha sonralar “Dünən, bu gün, sabah”, “13 dəqiqə”, “Tarixin bir günü” və s. Tarixi araşdırmalar, bədii-sənədli filmlər, müəllif proqramları hazırlayırdım. Amma hamısının kökündə maarifləndirmə dururdu. Xalqın, tarixin yaddaşını önə çəkirdi, mədəni düşüncəsinin aynasını göstərirdi. Mənim üçün yaddaş ən önəmli mövzudur.

- Bu gün televiziyada Mehriban Ələkbərzadə imzasına ehtiyac var. Bəs özünüz bu aclığı duyursunuz?

- Belə bir fikir var ki, elə yaşayın ki, itirdiklərimiz qazandıqlarımızdan az olsun. Həmişə belə olmur. Bəzən baxıb görürsən ki, qazandığın itirdiklərindən qat-qat çoxdur. Qayıtmaq istəsəm belə artıq o proseslər dayanıb. Mənim televiziya fəaliyyətim zamanında norma bilinən maarifçilik mütləqliyi yoxdur. Bəlkə heç ona ehtiyac, tələb də yoxdur. Mənim baxış bucağımda yaddaşlarımızdan itən tarixləri qabartma, bərpa etmə ehtiyacı var, ümumi tamaşaçı zövqünü hesablayan televiziyaların seçimində isə əhval serialları, istirahət məqsədli komiks, sitkom. Yəni bu da bir televiziya janrıdır. Burada pis heç nə yoxdur, sadəcə mənim ruhuma yaxın deyil. Cəmiyyətin böyük əksəriyyətinə isə bu lazımdır. Lap tutaq ki, tarixi araşdırma, müəllif proqramı hazırladın. Əminəm ki, onun reytinq göstəricisi sadaladığım digər janrlı proqramlardan çox aşağı olacaq. Çünki tamaşaçı dincəlmək istəyir, gülüş-zarafat görmək arzusundadır. Mən istəsəm də “Bacanaqlar” serialının reytinqini qazana bilməyəcəm. Təbii ki, öz dəyərimi bilən adamam. Amma istənilən halda gözəl bilirəm ki, mənim tarixi araşdırmam, müəllif proqramım məsələn, “Bacanaqlar”a uduzacaq. Çünki tamaşaçı bu gün bunu istəyir. İstədiyini də ona vermək lazımdır. Bu, mənim janrım deyil. Əhval-ruhiyyənin yüksəlməsi üçün sitkoma bu qədər ehtiyacın olduğu zamanda mənim müəllif proqramlarıma, sənədli film, oçerk, dram xronikası, sənədli-bədii janr, esse - bunlara heç ehtiyac yox.

- “Bacanaqlar”lamı?!

- Misal olaraq dedim. Çünki yüksək göstəriciləri var. Heç reytinq qazanmayan, guya dram janrında olan, tamamilə qeyri-peşəkar digər seriallardan bəhs etmədim. İstər “Bacanaqlar” olsun, istər “Qız atası” serialları. Qeyd etməmək insafsızlıq olar, görün, reytinqləri necə yüksəkdir və neçənci mövsümdür ki, yayımlanır. Demək ki, tamaşaçının buna ehtiyacı var. Bu, tək bizdə deyil, bütün dünyada tələb edilən bir janrdır. Bu janrın da müxtəlif tələbləri, növləri var. Siyasi sitkomdan tutmuş məişət komik seriallara qədər. Tələb təklifi formalaşdırır axı...

- Bəs cəmiyyəti bu məcraya yönəldən faktorlar hansılardır?

- Səbəblər o qədərdir ki, təbliğat məktəbdən, sosial şəbəkələrdən, ətrafdan başlayır. Youtube-da əyləncə, şou xarakterli materialların reytinqinə nəzər salın. Elə götürək ekzotik klip və ifa sərgiləyən son iki faktı. Bilirsiniz neçə min izləyicisi var? Amma hansısa milli, etnik kimliyə aid, kiçik olsa da, informasiya yükü daşıyan tarixi filmlə, siyasi-tarixi araşdırma ilə onların reytinqini qazana bilərik? Heç bir vaxt!

- Bu kimin günahıdır?

- Tamaşaçı kimdir - xalqdır. Biz əsasən çoxluq sayından çıxış etsək də, kiçik istisnalar bu çoxluğu xalqdan qopara bilmir. Doğrusu, bu tamaşaçıdan çox bizim günahımızdır. Maarifləndirmə və zövq formalaşdırmasında biz müəyyən bir zamanı itirdik. Halbuki müharibə şəraitində olan bir ölkənin sosial problemlərin çoxluğunda, ən çətin zamanlarında maarifçilik ideologiyası yüksələn xətt üzrə gedirdi. Və birdən hər şey dəyişdi. İndi o həddə qalxmaq üçün yenidən sıfırdan başlamalıyıq. Bu çox dəqiq strategiya, silsilə proseslər tələb edir.

- O hansı zamandır? Müharibə dövrü?

- Əsasən atəşkəsin ilk vaxtlarından üzü bəri maarifçilik televiziyalardan evlərə transfer edilirdi. Mənim “Qırmızı terror və ya M.C.Bağırov”, “Azərbaycan Xanlıqları” filmindən sonra insanlar mənə, yəni müəllifə, müəllimlərinin uşaqlara verə bilmədiklərini (informasiya) bir filmlə asanlıqla ötürməyimə görə təşəkkür edirdilər. Hətta o nəsil tarixi bu filmlərdən sevdi. Buna qəti əminəm! Çünki elm heç vaxt populyar olmur. Elmi populyar etmək, onu hamıya anlaşıqlı etməyin bir neçə yolu var ki, onların da ən mühümü televiziyadır. Televiziya çox qüdrətli bir təbliğat vasitəsidir. Yetər ki, onu düşünülmüş və gərəkli məqamlarda və dozalarda yeridə biləsən. İndi bu prinsip əvvəlki kimi geniş istifadədə deyil. Özəl televiziyaları anlayıram. Onların reytinq siyasəti var. Reklam məcburiyyəti var. Amma yenə də. Zaman gedir. Kim desə də ki, zaman gələcək, boş sözdür. İndi yaranan filmlərin peşəkar səviyyəsini görəndə, hətta bəzən plagiat olsa da, uğurlu layihələrin şahidi olanda şükür edirik. Doğrudur, qeyri-peşəkar həddədir, amma bu janr istənilən halda davam edirsə, sevindiricidir.

- Mehriban xanım, Kafkanın çox sevdiyim bir sözü var. Deyir: "Hər şey o qədər pis idi ki, artıq yaxşıya doğru dəyişirdi."

- (gülür) Yəqin ki, belə davam edə bilməz. Bir zaman gələcək, o təkanı yetişdirəcək. Mədəni siyasət çox ciddi məsələdir. Bizim nəsil çox şey gördü, qarışıq dövrləri yaşadıq. Doğrudur, müharibə şəraitində yaşayan ölkəyik, çox şeylər edə bilmərik. Bu günün məkanı, yaddaşı daima amneziya və unutqanlıqla mübarizə durumundadır. Ən böyük məqsəd də bu olmalıdır. Əfsus ki, nə təxəyyül, təsəvvür, nə də istedad olmayan yerdə “internasionalist” olmaqdan başqa çarə də qalmır. Amma bununla bərabər Teatr sənətinin daha bəşəri missiyası da var. Mən Şərqəm. "Mənim mentallığım var" deyə-deyə qapıları nə vaxta qədər dünyaya bağlayacaqsan? İstəsən də, istəməsən də, siyasət və mədəniyyət özü səninlə məşğul olacaq. Sovetdən qalma mədəniyyət sistemi ilə çox uzağa gedə bilməyəcəyik. Necə ki, piyada düşüb qalırıq. Biz beynəlxalq arenaya köklənməliyik. Dünyaya, geniş üfüqə çıxmalısan. Dünyanın incəsənət formulunun özəyi isə Qərb mədəniyyətinin üzərində qurulub. Təbii ki, mən də eynilə kimisə təkrar etməkdən uzaq insanam. Madam ki, belədir, onda şərqli olaraq keçmişindən bəhrələnib üçüncü, dördüncü öz mədəniyyətini yaratmalısan. Amma Şərq öz teatrını yaratmadı. “Yox, mən Qərbə əyilmirəm, Şərq olaraq oyun-məzhəkədən çıxmıram. 3-cü, fərqli öz üslubumu da yaratmıram". Bu, yol deyil ki ?! Rəhmətlik Tofiq Kazımov teatrı məzhəkədən çıxardıb sosial düşüncəyə gətirdi, amma o da öz dövrünü başa vurdu. O dövr bitdisə, növbəti mərhələyə keçməliyik. İnanın indi biz festivallara qatılırıq, dünya başqa teatrla nəfəs alır.

- Hansı teatrdı o?

- O teatrlar ki, artıq nə yox, necə demək fərqindədirlər. Konkret sosial mesajlar verirlər. Mən hələ Verbitamdan, Performans tamaşalardan, Müəllif teatrı, Absurd teatr, Təxəyyül teatrı, Kölgə tamaşalardan, Rejissor teatrı, Rəssam teatrı, Amansız teatrdan bəhs etmirəm, qəsdən bəhs etmirəm a...

- Kirayədə yaşamaq necə hissdir?

- Bu, o deməkdir ki, sən heç bir vaxt öz yerində, öz evində deyilsən. Sən rahat olmursan. Necə ola bilər?! Çətinlik bəzən daha çox qabarmağa xidmət edə bilər, amma bu qədər də deyil.

- Tarixən dahi filosofları, rəssamları, musiqiçiləri şedevrlər yaratmağa elə bu bohem həyat vadar edib. Bəlkə də YUĞ-u özəl edən elə bu bohemiyadır?

- Hm...Eksentrik yaşam obrazı...Əgər biz bütün bu çətinliyə rəğmən yenə 4-5 tamaşa hazırlayırıqsa, 40-50 nəfərlik tamaşaçı zalını doldururuqsa, bu, böyük bir addımdır. Mən əslində böyük teatr arzusunda deyiləm. 600-800 nəfərlik teatr zalı istəmirəm. 100-120 nəfər tamaşaçı ilə ünsiyyətə girə biləcək teatr arzusundayam. Bu gözəl, səmimi və yetərli ortamdır. Yaxın günlərdə festivalda olduq. Binanın 3 salonunda eyni vaxtda tamaşa gedirdi. Birində 100, digərində 60, üçüncüdə isə 600 nəfər tamaşaçı vardı. Şəxsən mən 100 nəfərlik tamaşaçı salonlarını daha səmimi və isti auiditoriya kimi qəbul edirəm. Səhnədəki enerjini boşluğa deyil, tamaşaçını canlı iştirakçıya çevirə bildiyimiz məkanlara üstünlük verərdim. Azadlığımız var. Bəzən bu azadlığın içərisində qəfəs yaradılır. Sən o qəfəsin içərisində nəfəs teatrı yaratmaq istəyirsən. Bu, sənətdir axı. Onun dili var, onun ruhu var. 1000 nəfəri eyni zamanda, eyni ruhda kökləmək mümkün deyil. Qoy 60-80 nəfər tamaşaçı zalda əyləşib seyr etsin, eyni sayda insan da dəhlizdə növbəsini gözləsin. Kiçik teatrlar cəmiyyət üçün daha önəmlidir. Çünki böyük salonlarda enerji itir. Mən buna dəfələrlə əmin oldum. Birbaşa təcrübədən də keçirtdim. Uzun sözün qısası, bizə balaca bir teatr binası versinlər, 60 nəfərlik zal versinlər, amma bilək ki, bizimdir. Bu şəraitsizlik altında artıq teatr dağılır, parçalanır. Aktyor gəlir, əynini dəyişə bilmir, məşq edə bilmir. Qrim, məşq , geyim otağımız yoxdur. Dincəlmək məkanı yoxdur. Bir balaca otağı həm geyim, həm qrim məkanı kimi istifadə etmək olmaz axı…

- Bu, teatrın bitmə nöqtəsidir?

- Bu, YUĞ üçün son nöqtədir. Dözülməzliyin son həddindəyik. Bir teatr kimi var olma bu məqamdan asılıdır. İnanıram ki, hörmətli nazirimiz vəziyyətimizdən halidir və bu duruma son qoyacaq. Bizim indi edəcəyimiz sadəcə yanğının üzərinə bir damla su tökməkdir. Bilirik ki, sönməyəcək, amma əlimizdən bu gəlir. safımız bu. Teatrın var olması üçün çalışırıq. Bəlli bir ifadə var da… Herodot deyir ki, əsl şəhər o şəhərdir ki, orada teatr var. Biz də teatrın var olması naminə çalışanlardanıq. Böyük Atatürk də deyirdi ki, "Teatr bir millətin kültür səviyyəsinin aynasıdır". Görək biz bu aynada necə varıq. Yaxın günlərdə ölkə Prezidentinin mədəniyyət xadimləri ilə görüşünü bu anlamda çox mühüm addım kimi qəbul edirəm. Ölkə başçısının incəsənət xadimləri ilə mədəniyyət siyasətini müzakirə etməsi gələcəyin daha ümidverici olması anlamına gətirib çıxarır. Hər halda əsas diqqətin məhz bu sahəyə yönəlməsi məni də bu işıqlı gələcəyə inanmağa sövq edir.

- YUĞ-u insana bənzətsək, indiki durumunu necə dəyərləndirə bilərsiniz?

- Cihaza qoşulmuş halda, koma vəziyyətində, baxıma ehtiyacı olan bir durumdadır. YUĞ-un azad və gənc ruhu var. YUĞ-un açıq pəncərədən verdiyi nəfəsi başqa teatrlarla müqaisə etmək olmaz. Bu, özümnəməxsus, fərqli yanaşma və xüsusi tamaçaçısı olan bir teatrdır. Ona görə bu teatrın yaşaması üçün dəstək və diqqət lazımdır.

- Ümumiyyətlə, teatrlarımız son illər muzeyi xatırladır. İnsanlar varlığından xəbərdardırlar, amma qapısını açmırlar.

- İstər teatr, istərsə də kino xalqın mədəni düşüncəsinin göstəricisidir. Bəzən belə bir fikir də səslənir ki, müharibə şəraitində yaşayan ölkənin teatr problemi nə deməkdir? Müharibə şəraitində yaşayan ölkənin mədəniyyəti inkişaf etməməlidir?! Əksinə, teatr vasitəsi ilə daha böyük ideoloji məqsədlərə gedib çıxmaq olar. Ən azı cəbhəyə gedən, lap arxa cəbhədəki insanın ruhi yüksəlişini, vətəndaş borcunu, tarixi missiyasını xatırlatmaqla, yaddaşı bərpa etmək gərəkdir. Bu, məsələnin yalnız bir tərəfidir. Yaradıcı zövq və yaradıcı forma və üslublar zənginliyinin müasir insanın formalaşmasındakı rolunu hələ səsləndirmirəm. Bu sənət insanların yaddaşındakı sehrli bilgiləri sənət vasitəsi ilə aşkara çıxarmaq, andırmaq məqsədi var.

- Rejissor kimi qətiyyətli insansınız. Qadın kimi də eyni inadı göstərib pəncərələri sındıranadək mübarizə aparırsınız?

- Qadın kimi fikir bölüşməkdən çox uzağam. Məni buna vadar etməyin, lütfən. Bu peşə həyatının 90 faizini özünə bağlayıb, 10 faizini sənə saxlayır .Görünən 10 faiz yetərlidir.

- Heç olmasa onu deyin ki, indiyədək 90 faizi də alıb getmək istəmisinizmi?

- O qədər olub ki…

- Bəs yolunuzdan nə saxlayıb?

- Biz həqiqəti təkcə ağlımızla deyil ürəyimizlə də dərk edirik. Ürək başqa məkanda, başqa şərtlərlə rahat olmur. İstər pis, istərsə də yaxşı mənada, bu həyatı yaşamağa məkumsan. Həmçinin də mən. Bu sənət olmasa, heç bir yerdə, heç nə ilə xoşbəxt ola bilmirəm. Tamaşa sonucdur. Elə məşq prosesində duyduğun, anladığın hikmətlər, qazandığın zövq heç nə ilə əvəz edilə bilmir. Müqayisəyə gələcək elə bir üstün məmnuniyyət yoxdur.

- Məşq prosesində özünüzü hadisələlərin hökmdarı sayırsınız ona görə?

- Bəs rejissor nə deməkdir? Rejissor peşəsindəki peşəkarlıqdan doğan təkkəbür heç bir sənətdə yoxdur. Rejissor peşəsinin əsasında diktatorluq mütləqdir. Rejissor rejimi idarə edəndir . Bu, xüsusi peşədir. Sevgisiz yoğrulmur, amma yumruğun da olmalıdır. Ən acığım gələn də sevmədən, hiss etmədən teatrda vaxt keçirənlərdir. Rejissor ən azı bir ildə bir dəfə quruluş vermək zövqünü yaşamaq, özünü ifadə etmək istəmirsə, aktyor səhnəyə çıxmaq arzusunda deyilsə, onun bu peşəyə sevgisi yoxdur. Bu insanları teatrdan iti qovan kimi qovmaq lazımdır. Teatra sosial təminat idarəsi kimi baxanlar orada çalışmamalıdır. Teatr fədailəri sevir. Canını da, qanını da alır. Amma bir dəfə səhnəyə çıxanda verəcəyi xoşbəxtlik bütün başqa nəsnələrin üzərində hər şey verir. Bu proses yoxdursa- mənim düşüncəmdə ”Mən sevgidən ölmürəmsə, mən ölməyə bir şey tapmıramsa, bax onda mən can verməyə hazıram” deməkdir. Səhnə ən yaxşı özünü öldürmə məkanıdır.

- Belə çıxır ki, teatr çox qəddardır.

- Edit Piaf deyirdi: "Xoşbəxtliyin haqqını göz yaşlarıyla vermək lazımdır". Bəli, bəlkə də teatr amansızdır, amma həyat ondan da amansızdır axı. Dünyadakı heç bir sənət bu ehtirası bu qədər yaşatmır. Qədim zamanlarda teatrın yeni yaranan vaxtlarında insanlar xüsusi hazırlıqdan sonra teatr adlı məkana ayaq qoya bilirdilər. Hər kəsin də adlayacağı məkan deyildi bu teatr. Amma indi biz kassadan alınan biletlərdən xoşbəxt oluruq. Tamaşaçı bu gün 6D formatlı təsviri (fərqi yoxdur nəyi!!!) izləmək istəyir, amma canlı sənətdən qaçır? Sovet vaxtında belə bir ideologiya vardı ki, səhnə yaşadığımız həyatdan bir pillə yuxarıdır. Oradan bu həyata bax və elə yaşa ki, xoşbəxt olasan. Sosialist realizmi belə kökləyirdi insanı. Ox işarəsi ilə. Sonralar bəlli oldu ki, sənət dünya sirri ilə bizim aramızda anlaşma yoludur. Bu, ruhun uçuşudur, bu daha başqa dünyaların, mövcudiyyətlərin dərki üçün seanslardır. Teatr ruhunu ömründə gedə bilməyəcəyin yerlərə aparır. Hətta film belə bu imkanı teatr qədər vermir. Biz canlı zaman səyahətindən imtina edirik. Çünki uçuş istəyimiz tükənib.

- Rusiyanın məşhur dirijoru ilə müsahibə edirdim. Çox maraqlı bir fikir səsləndirdi. Dedi ki, klassik konsertlərə biletlər çox baha olur. Amma çox vaxt yaşlı nənələr təqüdlərinin demək olar ki, hamısını biletə xərcləyib məktəbli nəvələrini gətirirlər.

- Nə qədər ki, mənəvi qidamız haqda düşünməyəcəyik, belə olacaq. Mənəvi qidanın da bazası tükənir cəmiyyətimizdə. Belə getsə, gün gələcək, oksigen bitəcək, hamı yenidən hava balonlarına üz tutacaq. Amma üzülərək deyirəm ki, cəmiyyətimizin böyük əksəriyyəti mənəvi qidanı rasionundan çıxardıb. Bu qədər çarəsizlikdən təəssüflənirəm. Bir də məşhur ifadəni işlətməyə bilmirəm: Heyf mənim sevimli peşəm, heyf sənə.

- Bəs ruhu zombiləşmiş insanların içərisində yaşayıb özünüzü necə motivə edirsiniz?

- Sabah açılacaq! Sabah mütləq açılacaq! Ona görə yox ki, buna qəti əminəm, ona görə ki, başqa seçim yoxdur.

Leyla Sarabi,

Fotolar: Pərviz Həşimi